چقدر احتمال دارد مسمومیت‌های سریالی دانش آموزان، «هیستری جمعی» باشد؟

رویداد۲۴ لیلا فرهادی: مسمومیت سریالی مدارس دخترانه ایران که از آذرماه آغاز شده، در یک هفته گذشته شدت گرفته و شهر به شهر دیده می‌شود. تا لحظه نگارش این گزارش در ساعت ۱۱ صبح روز ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ حدود ۱۲۷ مدرسه در ۲۵ استان کشور دچار مسمومیت شده‌اند. در فقدان اطلاعات شفاف درباره این سلسله حوادث، هر عاملی می تواند علت مسمومیت دانش‌آموزان باشد و هیچ تحلیلگری قادر به راستی‌آزمایی آن نیست.

در چنین وضعیت مبهمی، تئوری «هیستیری جمعی» مطرح شده است. دو رسانه خارجی هم این تئوری را مطرح کرده‌اند. بی‌بی‌سی فارسی در گفت‌وگو با یک کارشناس و وال‌استریت ژورنال در یادداشتی، احتمال دخالت داشتن عوامل روانی در مسمومیت‌های سریالی مدارس دخترانه ایران را رد نکرده‌اند. رسانه‌هایی نظیر خبرگزاری فارس، تسنیم، صدا و سیما و مشرق که برخلاف رویکرد ضد غربی‌شان، همواره به دنبال تایید از غربند، به طور بی‌سابقه‌ای از گزارش این دو رسانه انگلیسی و آمریکایی استقبال کرده‌اند.

تئوری «هیستیری جمعی» به عنوان عامل مسمومیت‌های سریالی در حالی که رییس قوه قضاییه عوامل مسمومیت مدارس را «مفسد فی‌الارض» خوانده عجیب است. آیت‌الله خامنه‌ای هم روز دوشنبه خواستار «اشد مجازات» افرادی شده که موجب مسمومیت دانش‌آموزان شده‌اند و گفته «بلاشک افرادی در این ماجرا دست دارند» و «این جنایت بزرگ غیر قابل اغماض است و افرادی که در این قضیه دست دارند، حتی عفو هم نخواهند شد.» رویداد۲۴ در گفت‌وگو با چهار روانشناس و روانپزشک احتمال بروز «هیستیری جمعی» یا بیماری روانی انبوه را رد کرده است.

وقتی مسمومیت وجود دارد، نمی‌توان از عامل روانی صحبت کرد

شیوا دولت‌آبادی روان پزشک دانش آموخته دانشگاه هایدلبرگ آلمان که به طور خاص روی کودکان فعالیت می‌کند در گفت‌وگو با رویداد۲۴ احتمال بروز هیستیری جمعی را رد کرده است. او گفته «اولا پراکندگی ماجرا و ثانیا مدت زمانی که این جریان ادامه پیدا کرده این نظریه را رد می‌کند. معلوم نیست این مسمومیت ناشی از چیست، اما حداقل اطلاعاتی که ما داریم، وجود نوعی مسمومیت در تنفسی را شناسایی و تایید کرده است؛ بنابراین وقتی چنین شاهدی وجود داشته باشد، تحت هیچ شرایطی نمی‌توانیم از بروز عوامل روانی صرف صحبت کنیم.

دولت آبادی می‌گوید «مس هیستریا» یا همان هیستیری جمعی نشانه‌های دیگری دارد و زمان، مکان و اتفاقات در آن موثرند. مشاهدات درباره اتفاقات اخیر در مدارس دخترانه ایران با این بیماری همخوانی ندارد.

بیشتر بخوانید: نگاه غرب به ماجرای مسمومیت‌های سریالی مدارس دخترانه ایران چیست؟/ هیستری جمعی یا اقدام اپوزیسیون؟

این روانشناس می‌گوید وقتی شواهدی برای آلودگی‌های تنفسی وجود دارد دیگر اصلا داشتن فرضیه «هیستیری جمعی» جایی ندارد. والدین و مردم در حال حاضر نگرانند که این مسمومیت‌ها از کجا می‌آید و چطور ایجاد می‌شود و چه عوارضی می‌تواند داشته باشد. این سوالات برای هر کسی که دل نگران بچه‌هاست وجود دارد و باید به این‌ها پاسخ داد. او تاکید کرده وقتی عامل بیرونی، حتی ناشناخته وجود داشته باشد نباید سراغ عامل روانشناختی، آن هم عواملی غیرتیپیک یعنی غیرکلیشه‌ای صحبت کنیم.

وقتی می‌گویند هیستری جمعی، یعنی می‌خواهند لاپوشانی کنند

سیما فردوسی روانشناس و عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه شهید بهشتی هم وجود بیماری روانی انبوه را رد کرده است. او به رویداد۲۴ گفته «مساله هیستیری جمعی با آنچه در حال رخ دادن است متفاوت است. در حال حاضر گفته شده که یک چیز خارجی در هوا ایجاد می‌شود و بچه‌ها در اثر استنشاق این عامل خارجی دچار مسمومیت می‌شوند.»

فردوسی تاکید کرده وقتی صحبت از هیستری است، یعنی فردی برای جلب توجه دچار رفتار هیستریک است. این مورد (مسمومیت‌های سریالی مدارس) را نمی‌توانیم در زمره هیستیری جمعی قرار دهیم.

این روانشناس تاکید کرده هیستیری جمعی در مورد این بچه‌ها «مطلقا صدق نمی‌کند»، چون هیستری جمعی در جایی اتفاق می‌افتد که برای مثال یک فشار و استرس زیاد از یک نوع به یک عده‌ای وارد شده باشد و افراد یکی یکی عکس‌العمل نشان می‌دهند و بقیه تحت تاثیر آنها، تقلید می‌کنند.

او تاکید کرده در مورد مسمومیت‌های سریالی مدارس دخترانه در ایران «اصلا نباید موضوع هیستیری جمعی را مطرح کنیم»، چون برداشت این خواهد بود که می‌خواهند اصل موضوع را لاپوشانی کنند.

فردوسی به اظهارات وزیر آموزش و پرورش درباره تحقیقات روی نمونه‌های گرفته شده از دانش‌آموزانی که دچار مسمومیت شده‌اند اشاره کرده و گفته وقتی وزیر چنین حرفی می‌زند که پزشک‌ها در حال تحقیق روی دانش‌آموزانی هستند که در بیمارستان بستری شده‌اند، طرح موضوع هیستیری جمعی کار اشتباهی است.

وزارت بهداشت از وجود سم ضعیف در مدارس گفته، پس موضوع روانی نیست

فربد فدایی روانپزشک متخصص اعصاب و روان درباره احتمال بروز هیستیری جمعی و نشان دادن علائم فیزیکی واقعی در پی بروز چنین بیماری روانی، به فقدان اطلاعات درباره افرادی که مسموم شده‌اند اشاره کرده و گفته تا زمانی که اطلاعاتی درباره نمونه‌های برداشته شده از بیماران وجود داشته باشد نباید از عوامل روانی حرف زد. او به رویداد۲۴ گفته «هیچ معاینه‌ای روی این افراد انجام نشده و هیچ پژوهشی هم در مورد عوامل روانی اتفاق نیافتاده است. ابتدا باید عوامل دیگر را رصد کرد و بعد چنین فرضیه‌ای را مطرح کرد.»

فدایی گفته تا جایی که اطلاع داریم وزارت بهداشت اطلاعیه داده و اعلام کرده سمی وجود دارد که ضعیف است. جز این، اطلاعات دیگری در دست نیست و باید از پزشکی قانونی درباره جزییات ماجرا سوال کرد. اما در مورد بروز هیستیری حملی اول باید این عوامل (وجود سم) بررسی شود و با حدس گمان نمی‌شود از عوامل روانی حرف زد. این روانپزشک تاکید کرده ابتدا باید عوامل بیولوژیک بررسی شود، بعد عوامل دیگر را طرح کنیم.

مقابله با استرس را به کودکان و دانش آموزان آموزش دهیم

الهام شیرازی متخصص اعصاب و روان فوق تخصص روانپزشکی کودکان و نوجوان و عضو هیئت علمی گروه روان‌پزشکی اطفال دانشگاه علوم پزشکی ایران طرح موضوع «مس هیستیری» در شرایط کنونی را اشتباه خوانده و گفته حتی در مورد هیستیری جمعی هم ابتدا باید عامل فیزیکی وجود داشته باشد که در ادامه منجر به ایجاد اضطراب در یک گروه شود.

او به رویداد۲۴ گفته در هر موردی شبیه به مسمومیت‌های سریالی مدارس، بخشی از افراد، ناخودآگاه دچار این علامت‌ها می‌شوند بدون اینکه عامل فیزیکی وجود داشته باشد. چند سال پیش در یکی از شهرستان‌ها، بچه‌ها فکر می‌کردند دستشان فلج شده است. بعد از بررسی‌های انجام شده دیدند که گروهی از افراد دچار هیستری شده‌اند. یعنی به لحاظ روانی، استرسی که به آن‌ها وارد شده، مغز آن‌ها را وارد پروسه‌ای کرده که چنین علامت‌هایی را نشان بدهند.

شیرازی در مورد پراکندگی ماجرای مسمومیت‌های سریالی و احتمال بروز هیستیری جمعی در چنین ابعادی گفته وقتی یک بیماری ایجاد می‌شود، گروهی هم ممکن است به لحاظ روان پزشکی و به دنبال استرس حالت‌های مشابهی را احساس کند. منتها این گروه درصدی از جامعه افرادی هستند که علائم را بروز داده‌اند و همه آن‌ها به دلیل روانی دچار مشکل نشده‌اند.

این روانپزشک حوزه کودکان و نوجوانان معتقد است تاکید روی هیستیری جمعی به عنوان علت مسمومیت مدارس باعث می‌شود یک گروهی فکر کنند دولت در حال عادی‌سازی است و می‌خواهد اصل موضوع را لاپوشانی کند. این رویکرد مردم را عصبانی می‌کند و به صلاح نیست.

او گفته بهترین راه این است که قضاوت نکنیم، چون الان تحقیقات انجام نشده و مشخص نیست که چقدر مس هیستری است چقدر واقعی. بهتر است بگوییم مثل هر استرسی، از قبیل سونامی، زلزله یا جنگ، باید سازگاری با استرس را آموزش دهیم که آسیب نبینیم. خانواده‌ها و دانش‌آموزان باید آموزش ببینند که چطور استرس را مدیریت کنند.

شیرازی تاکید کرده ابتدا ارزیابی و تحقیقات باید انجام شود تا جریان مشخص شود و بتوانیم مانع ادامه آن شویم. اگر عواملی وجود دارد باید تکلیفشان روشن شود. در این شرایط از «مس هیستیری» حرف زد. هر چند مثل هر استرس دیگری مانند سیل و جنگ باید مدیریت استرس هم بکنیم.

این روانپزشک گفته حتی در مس هیستیری‌ها هم یک مساله واقعی باید ابتدا وجود داشته باشد. «یک چیزی باید باشد که پشتش القا صورت بگیرد. در نتیجه تمام عوامل باید اول بررسی شود. اگر در خون بچه‌ها چیزی پیدا نشد هم باز به سختی می‌توان آن را به عوامل روانی نسبت داد. حتی در مورد عوامل روانی هم مغز کاری می‌کند که فرد واقعا دچار مشکل فیزیکی شود.»

او پیشنهاد کرده که در این شرایط به روانشناسی اجتماعی توجه شود و مدیریت استرس جدی گرفته شود. شیرازی در پاسخ به سوال برخی والدین در مورد آنکه آیا باید بچه‌ها را در این شرایط مدرسه فرستاد یا نه پیشنهاد کرده مساله را برای بچه‌ها بزرگ نکنید. به دانش آموزان بگویید اگر کسی چیزی داخل مدرسه انداخت با دستمال خیس جلوی بینی را بگیرید و روی جسم خارجی یک سطل بگذارید. چند هزار مدرسه در کشور داریم. چقدر احتمالش هست که در همه مدارس این مسمومیت‌ها رخ بدهد؟ در نتیجه نباید مدارس را تعطیل کرد بلکه باید جلوی استرس را گرفت و با شجاعت با ماجرا برخورد کرد. یا در نهایت باید کلاس را مجازی برگزار کنند. باید شجاعت و مقابله را به بچه‌ها یاد بدهیم.