داستان تدریس یک تجربه تلخ ایرانی به جوانان استرالیایی؛ به آب احترام بگذارید تا مثل ارومیه خشک نشوید
اتفاقي که در ايران، تاکنون رخ نداده اما ديروز در خبرگزاري‌ها تصاويري منتشر شد که حکايت از آن داشت، موضوع «خشک‌شدن درياچه اروميه» در کتاب جغرافياي سال دهم دبيرستان‌هاي استراليا، به‌عنوان يکي از مثال‌هاي تشريح موضوع انتقال آب و پيامدهاي زيان‌بار آن مطرح شده است. بررسي اين متن در کتب درسي، نشان مي‌دهد که درياچه اروميه به‌عنوان تجربه تلخي براي حفاظت از تالاب‌ها و درياچه‌هاي دنيا در کتاب درسي نوجوانان استراليايي معرفي شده و همزمان در اين نوشتار به کنوانسيون رامسر و ضرورت حفاظت از تالاب اشاره شده است؛ کنوانسيوني که در خاک ايران نوشته و امضا شد و در ايران به آن عمل نشد.
بااين‌حال، در اين بخش از کتاب درسي دانش‌آموزان استراليايي آمده است: «درياچه اروميه، يکي از بزرگ‌ترين درياچه‌هاي خاورميانه و همچنين بزرگ‌ترين درياچه نمکي جهان است که اين روزها در حال خشک شدن است. از سال 2005 بود که درياچه اروميه، واقع در شمال‌غربي ايران، حدود 65 درصد از آب‌هاي سطحي خود را از دست داد و شروع کرد به خشک‌شدن. گفته مي‌شود، نياز به حفاظت از اين اکوسيستم غني، جامعه بين‌المللي را به‌سمت تهيه کنوانسيون رامسر در حفاظت از تالاب‌ها در سال 1971 رهنمون کرد. اين کنوانسيون، به‌عنوان مهم‌ترين و تنها کنوانسيون ناظر بر حفاظت از تالاب‌ها، همه دولت‌هاي عضو خود، از جمله ايران را متعهد به استفاده معقول از تالاب‌ها مي‌کند. با وجود اين تعهد، درياچه اروميه، به‌عنوان يکي از مهم‌ترين تالاب‌هاي ايراني ثبت‌شده در کنوانسيون رامسر، بنابه دلايل متعدد، از جمله اجراي پروژه‌هاي توسعه اي - اقتصادي، نظير احداث بزرگراه شهيد کلانتري روي درياچه و سدهاي متعدد مخرني روي رودخانه‌هاي تغذيه‌کننده آن، با مشکل خشکيدن مواجه شده است.»
همچنين در اين کتاب نوشته شده است: «درياچه اروميه و زمين‌هاي اطراف آن، زيستگاهی فصلي براي پرندگان مهاجر هستند؛ پرندگاني که از اين ناحيه تغذيه و از آرتمياي آن استفاده مي‌کنند. آرتميا که تنها موجود زنده درياچه اروميه و از خانواده سخت‌پوستان است که مي‌تواند در آب غليظ و شور، زندگي و از جلبک‌هاي موجود درياچه تغذيه کند. اين جاندار، شاخص‌ترين موجود زنده درياچه بوده که غذاي اصلي پرندگان را تشکيل مي‌دهد و بيشترين منبع غذايي براي ماهيان خاوياري است»
براساس متن اشاره‌شده در اين کتاب، به موجودات زنده درياچه نيز اشاره و گفته شده: «گفته مي‌شود پس از پلانکتون‌ها، آرتمياها هم توانايي زندگي در آب‌هاي شور را دارند. به گفته کارشناسان، به‌علت شرايط خشک و تبخير بيش از حد آب، موجي از کريستال‌هاي بلورين نمکي در اطراف ساحل اين درياچه تشکيل شده‌است. دانشمندان، خشکسالي و افزايش برداشت و انتقال آب از اين درياچه را عامل خشک‌شدن آن مي‌دانند؛ همچنين برداشت غير‌قانوني از آب‌هاي اين درياچه از سوی مردم، باعث خشکي آن شده‌است.»
آخرين وضعيت درياچه اروميه
درحال‌حاضر، آخرين بررسي‌ها از وضعيت درياچه اروميه نشان مي‌دهد که اين درياچه با افزايش تراز آبي مواجه شده اما کاهش وضعيت بودجه ستاد احياي درياچه، چالش‌هاي زيادي براي پروژه احياي آن ايجاد کرده است؛ همزمان، تجريشي درباره مقايسه وضعيت کنوني درياچه اروميه با مدت مشابه در سال گذشته گفت: حجم آب نسبت به سال گذشته، دو برابر بيشتر شده و به‌لحاظ سطح نيز ۵۰ درصد افزايش داشته‌ايم و تراز آب هم ۴۰ سانتي‌متر بيشتر شده است اما وضعيت، خيلي اميدوارکننده نيست.
او توضيح داد: قرار است از مهر امسال تا شهريور سال آينده، ۴۰ سانتي‌متر به تراز آب درياچه اضافه کنيم که اين مسئله در گروی اجرائي‌شدن برخي پروژه‌ها و تأمين بودجه است اما با توجه به شرايط اقتصادي دولت، مجبور شده‌ايم سال گذشته، بودجه ستاد احيای درياچه اروميه را در سه مرحله کاهش دهيم و به ۱۷۰۰ ميليارد تومان برسانيم.
مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه، اظهار کرد: اين ۱۷۰۰ ميليارد تومان بودجه بايد از سه منبع مالي تأمين شود؛ يکي از اين منابع، صندوق توسعه ملي است که حدود ۳۴۰ ميليارد تومان از اين بودجه را تأمين مي‌کند و در مورد آن با مشکل روبه‌رو نيستيم؛ بخش بعدي، بودجه سنواتي دستگاه‌هاي اجرائي است که حدود ۳۰۰ ميليارد تومان است و در تأمين آن نيز مشکلي وجود ندارد.
او ادامه داد: اما حدود ۱۱۰۰ ميليارد تومان از بودجه قرار بود از محل ماده «۱۰» و «۱۲» قانون تنظيم بخشي از مقررات مالي دولت و قانون تشکيل سازمان مديريت بحران کشور، تأمين شود که پروژه‌هاي زيادي نيز شامل مي‌شد که ۴۵ روز پيش در هيأت‌دولت مصوب شد، حدود ۳۰۰ ميليارد تومان از آن در اختيار ستاد احيا قرار بگيرد که درباره آن، نشست‌هاي زيادي با سازمان مديريت و برنامه‌ريزي داشتيم و در نهايت به فهرستي رسيديم که مجبور شديم تعدادي از پروژه‌هايمان را در اين مرحله، حذف کنيم و پروژه‌هايي را که به زمان و مبالغ کمتري نياز دارند و از اثربخشيِ بيشتري برخوردار هستند به‌عنوان اولويت اول براي تخصيص، قرار دهيم که متأسفانه تاکنون هيچ منبع مالي‌ای از اين بخش تزريق نشده است.
تجريشي در مورد پروژه‌هايي که به‌دليل تخصيص‌نیافتنِ بودجه، دچار مشکل شده‌اند، اظهار کرد: برخي از اين پروژه‌ها براي ما بسيار حساس هستند؛ براي نمونه، نياز به کاشت گياه قره‌داغ به وسعت بسيار زياد داشتيم که اين کار، خود نياز به آبياري داشت و در فصل تابستان، سازمان جنگل‌ها و مراتع در‌اين‌زمينه با ما همکاري کرد اما هنوز نتوانسته‌ايم هيچ پولي به اين سازمان بدهيم که آنها هزينه پيمانکاران را پرداخت کنند؛ برخي پروژه‌ها نيز مانند کنترل غبار، هنوز هيچ هزينه‌اي براي آنها نشده است و پروژه‌هاي لايروبي هم هنوز به اتمام نرسيده‌اند.
او افزود: علاوه بر آن، پروژه‌هاي کوچک، مانند اندازه‌گيري آب و کنترل سردهنه‌ها که کنترل برداشت در فصل زمستان به آن وابسته است و اندازه‌گيري آب براي فرستادن آن در تابستان به مزارع عملياتي نشده‌اند، پروژه‌هاي آموزشي، ترويجي و فرهنگ‌سازي به کشاورزان و دادن نشا و بذر به آنها و برخي پروژه‌ها که زمان در آنها مهم است نيز با مشکل روبرو است.
استراليايي‌ها در ايران هم به کمک درياچه اروميه آمده بودند
علاوه‌بر استفاده از تجربه درياچه اروميه در کتاب‌هاي درسي، پيش از اين و در شهريور نيز گروهي دانشگاهي از دانشگاه ملبورن استراليا براي کمک تحقيقاتي براي نجات درياچه اروميه به تهران آمده بودند. يکي از اعضاي هيأت تحقيقاتي استراليا براي کمک به احياي درياچه اروميه، دراين‌باره گفته بود: ما قصد داريم يک مرکز مشترک کنترل آب با دانشگاه ملبورن بسازيم و به همين منظور، جلسات زيادي داشته‌ايم.
مايکل استواردسون، رئيس هيدرولوژي محيط‌زيستي و آبي دانشگاه ملبورن در رابطه با آرام بودن روند احيای درياچه اروميه گفت: من بر اين باور هستم که مشکلات پيچيده هستند و تجربه‌اي که ما در استراليا به‌دست‌آورديم اين بود که مهم است آرام جلو برويم چون هر بار سريع شديم، به مشکل خورديم، پس مهم، داشتنِ ديدگاهي خوب است، هرچند آرام.
او تأکيد کرد: در بازديد از درياچه اروميه با يکسري اقدامات اجرائي از سوي دولت ايران مواجه شديم و به اين نتيجه رسيديم که در آينده‌اي نزديک، موفقيت‌هاي خارق‌العاده‌اي در زمينه درياچه اروميه خواهيم ديد.
سپس پيتر اسکيل، يکي ديگر از اعضاي اين گروه گفت: اين يک مشکل سخت است چون شامل هفت ميليون جمعيت و يک سيستم کشاورزي است که آب زيادي مصرف مي‌کنند و بايد تغيير کنند.
او درباره تغيير مردم گفت: اگر این باور که آب در محيط زيست است، ايجاد شود، ديگر کشاورز به‌دنبال اين مي‌رود که چگونه آب کمتري مصرف کند و صنعت، آب سالم‌تري ارائه مي‌دهد. پس اين يک تغيير براي درياچه نيست بلکه تغييری براي مردم است. من باور دارم که درياچه تغيير مي‌کند اما اين تغيير نياز به تغيير باور‌هاي مردم براي چگونگي استفاده از درياچه دارد.
پيتر اسکيل گفت که راهکار انجام چنين تغييري در مردم، دادن سود‌هايي به آنهاست و اينکه باور کنند اين تغيير برايشان سودمند است.
او گفت: پيداکردن گروه اولي که چنين کاري انجام دهد سخت است اما بعد از آن، سرعت کار بالا مي‌رود.
رئيس دانشکده زيرساخت‌هاي دانشگاه ملبورن، اظهار کرد: در استراليا در
زمينه مديريت منابع آب، کارهاي زيادي صورت گرفته است؛ به‌عنوان مثال در
آنجا زمان بهينه براي حمام‌کردن، چهار دقيقه در نظر گرفته شده و به بچه‌ها
در مدارس، ساعت شني مي‌دهند تا زمان استحمام در حمام قرار دهند و زمان حمام
کردن خود را بدانند. او ادامه داد: همچنين زماني‌که برگه مصرف ماهانه آب
به‌دستمان مي‌رسد، در آن، ميزان مصرف آب فردي، منطقه‌اي و شهري مشخص شده
است که با اين کار، هر فردي به ميزان آب مصرفي
خود پي مي‌برد.
رئيس دانشکده زيرساخت دانشگاه ملبورن گفت: استراليا تجارب خوبي در زمينه مديريت منابع آب دارد که معتقد هستيم با تبادل اين تجربيات، کمک زيادي به سرعت بيشتر در به هدف‌رساندنِ منابع جهاني آب خواهيم کرد. او افزود: در زمينه مديريت منابع آب در استراليا، هزينه زیادی شد و این کشور اکنون، تجارت خوبي دارد و در حال تبادل آن با کشورهاي ديگر است و اميدواريم با مشارکتي که با دانشگاه شريف و ستاد احياي درياچه اروميه آغاز شده، مرکز تحقيقات مشترک آب، به‌زودي ايجاد شود تا تبادل تجربيات، راحت‌تر انجام شود.
