مصیبت کلانشهرها؛ تبعات وحشتناک هوای آلوده
رویداد۲۴ شرق نوشت: آلودگی هوا مصیبت همواره کلان‌شهرهاست؛ به‌ویژه در فصول سرد. غول کریه‌المنظری که از هر انگشتش بلا و مصیبت و بیماری سرریز است و حالا مدتی است که ارتباط آن با افزایش «سقط خاموش جنین» هم مطرح شده است. سقط فراموش‌شده یا سقط خاموش، مرگ جنین قبل از هفته بیستم بارداری است. در این وضعیت جنین مرده است و رشد متوقف شده؛ اما علائمی مانند خون‌ریزی یا درد شکم وجود ندارد تا مادر متوجه توقف بارداری شود. عاملی که روی مرده‌زایی (مرگ جنین بعد از هفته بیستم یا در حین زایمان) هم اثرگذار است؛ مصیبتی که در شهر‌های آلوده جهان در جریان است و متأسفانه زنان ساکن ایران هم از آن بی‌نصیب نمانده‌اند؛ آن‌هم در شرایطی که افزایش جمعیت جزء سیاست‌های جدی است و مدام برنامه‌های مختلف تشویقی برای فرزندآوری از سوی دولت پیشنهاد می‌شود؛ اما به نظر می‌رسد مسئولان اجرائی توجه چندانی به کیفیت بارداری ندارند و برای حل موضوع آلودگی هوا به‌عنوان یکی از متغیر‌های مهمی که سلامت عموم جامعه ازجمله زنان باردار را تهدید می‌کند، فکری جدی نمی‌کنند.
نوامبر ۲۰۲۲، گاردین در گزارشی خبر داد که طبق اولین مطالعه جهانی، تقریبا یک میلیون مرده‌زایی در سال را می‌توان به آلودگی هوا نسبت داد «این تحقیق تخمین زد که تقریبا نیمی از مرده‌زایی‌ها می‌توانند با قرارگرفتن در معرض ذرات آلودگی کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون که عمدتا از سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شوند، مرتبط باشند». گزارش گاردین حاصل یافته‌های پژوهشی از مطالعه ۱۳۷ کشور در آسیا، آفریقا و آمریکای لاتین است و درباره آن توضیح داده شده «هوای کثیف قبلا برای افزایش خطر مرده‌زایی شناخته شده بود؛ اما این تحقیق اولین تحقیقی است که تعداد مرگومیر جنین را ارزیابی می‌کند و براساس داده‌های بیش از ۴۵ هزار مرده‌زایی و تولد زنده است».
گاردین نوشته است که ذرات آلودگی هوا برای اولین بار در سال ۲۰۱۸ در جفت شناسایی و مشخص شد که هوای کثیف به‌شدت با افزایش سقط جنین، زایمان زودرس، وزن کم هنگام تولد و اختلال در رشد مغز ارتباط دارد. این گزارش به نقل از دانشمندان دانشگاه پکن در چین نوشته است «برآوردن اهداف کیفیت هوای سازمان بهداشت جهانی (WHO) می‌تواند از تعداد درخورتوجهی از مرده‌زایی جلوگیری کند. تلاش‌های فعلی برای جلوگیری از مرده‌زایی بر بهبود خدمات پزشکی متمرکز است؛ اما در مقایسه با عوامل خطر بالینی، عوامل محیطی معمولا دیده نمی‌شوند. سیاست‌های هوای پاک که در برخی کشور‌ها مانند چین وضع شده است، می‌تواند از مرده‌زایی جلوگیری کند. علاوه‌براین محافظت شخصی در برابر آلودگی هوا یعنی استفاده از ماسک، نصب دستگاه‌های تصفیه هوا و پرهیز از بیرون‌رفتن در هنگام وقوع آلودگی هوا نیز می‌تواند از زنان باردار آسیب‌پذیر محافظت کند».
بیشتر بخوانید: پیرهادی: بیش از نیمی از جمعیت کشور در معرض آلودگی هوا هستند/ هزینه هر روز تعطیلی تهران حدود ۱۰۰ میلیارد است
گاردین نوشته اینکه چگونه آلودگی هوا ممکن است باعث مرده‌زایی شود، هنوز مشخص نیست؛ اما محققان گفته‌اند ذرات آلودگی که از جفت عبور می‌کنند، می‌توانند باعث «آسیب برگشت‌ناپذیر جنینی» شوند و همچنین می‌توانند به خود جفت آسیب برسانند «آلودگی هوا همچنین می‌تواند توانایی بدن مادر را برای انتقال اکسیژن به جنین محدود کند».
افزایش مرده‌زایی در کشور‌های فقیرتر
آخر نوامبر ۲۰۲۲ مجله تایمز هم در گزارشی خبر داد که آلودگی هوا با مرده‌زایی به‌ویژه در کشور‌های فقیرتر ارتباط دارد. در این گزارش گفته شده که براساس اعلام گروه بین‌سازمانی سازمان ملل متحد برای برآورد مرگومیر کودکان، سالانه حدود دو میلیون بارداری در سراسر جهان به مرده‌زایی ختم می‌شود. این امر علل مختلفی دارد؛ از ناهنجاری‌های جنینی گرفته تا عوارض زایمان، فشار خون مادر، عفونت‌ها و ناهنجاری جفت.
در ادامه با اشاره به مطالعه جدیدی که در Nature Communications انجام شده، علت خطرناک دیگری هم برای مرده‌زایی ذکر شده است: ممکن است آلودگی هوا به شکل ذرات ریز به اندازه ۲.۵ میکرون، ۳۹.۷ درصد از مرده‌زایی در کشور‌های با درآمد کم و متوسط را به خود اختصاص دهد. «این ذرات معمولا از اگزوز وسایل نقلیه، سوزاندن زغال‌سنگ و نفت گرمایشی و منابع طبیعی مانند آتش‌سوزی حاصل می‌شوند».
همچنین گفته شده که براساس تحقیقات جدید در مرکز علوم بهداشت دانشگاه پکن در چین، هر ۱۰ میکروگرم یا میلیونیم گرم ذرات به‌اصطلاح PM۲.۵ در هر متر مکعب هوا تا ۱۱ درصد موجب افزایش خطر مرده‌زایی می‌شود و این تلفات در مادران مسن بیشتر از مادران جوان‌تر است.
هر ۱۶ ثانیه، یک نوزاد مرده
یونیسف اعلام کرده که در سال ۲۰۲۱ هر ۱۶ ثانیه یک نوزاد مرده به دنیا آمده است؛ حدود ۱.۹ میلیون نوزاد. وب‌سایت دیده‌بان سیاست سلامت که درباره چالش‌ها و روند‌های پیش‌روی سیاست بهداشت جهانی گزارش می‌دهد، در سال ۲۰۲۲ در گزارشی نوشته است که براساس یک مطالعه جدید، آلودگی هوا با تقریبا نیمی از این مرده‌زایی‌ها مرتبط است.
در سال ۲۰۱۹ در گزارشی به یک پژوهش در پکن، به‌عنوان یکی از آلوده‌ترین پایتخت‌های جهان آمده است. در این پژوهش سوابق پزشکی بیش از ۲۵۰ هزار زن باردار در پکن، پایتخت چین، در یک دوره زمانی ۹ساله از ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۷ میلادی مطالعه شد. بررسی این سوابق نشان داد که ۱۷هزار‌و ۴۹۷ زن از این تعداد، یعنی حدود ۶.۸ درصد از آن‌ها دچار سقط جنین خاموش شده‌اند. در این گزارش گفته شده که «بسیاری از آلاینده‌های ساخته دست بشر، بی‌نهایت کوچک هستند و بزرگی آن‌ها حداکثر به اندازه قطر یک تار مو است؛ به‌همین‌دلیل این ذرات آلاینده می‌توانند از مسیر ریه وارد خون شوند و حتی خود را به مغز برسانند».
در گزارش دیگری نیز که در فوریه سال ۲۰۱۹ در ایالات متحده آمریکا منتشر شد که آمده است: «مطالعه سوابق پزشکی حدود ۱۳ هزار زن بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۵ میلادی که در پی سقط جنین به اورژانس آورده شده بودند، نشان داد که افزایش ۲۰ میکروگرمی دی‌اکسید نیتروژن در هر متر مکعب، خطر افزایش سقط جنین را ۱۶ درصد افزایش می‌دهد. بررسی این پرونده‌ها همچنین نشان داد که در هفت روز قبل از سقط جنین، مادران در معرض آلودگی هوا قرار داشته‌اند». در ایران هم مدتی است که به تأثیر آلودگی هوا بر مرده‌زایی اشاره می‌شود. محمد درویش، کنشگر محیط زیست، در سال ۱۴۰۱ در گفتگو با چند رسانه گفته بود که به دلیل آلودگی هوا ۱۰ تا ۱۲ درصد مرده‌زایی در کشور وجود دارد «یعنی کودکان به دلیل آلودگی هوا مرده به دنیا می‌آیند». او آذر ماه امسال هم به دیده‌بان ایران گفت که هشت درصد مرده‌زایی جنین در کشور به دلیل تأثیر مستقیم آلودگی هواست «ما یکی از بالاترین نرخ‌های مرده‌زایی جنین را داریم».
مرده‌زایی و اختلال در اسپرم
پریسا طاهرزاده، جراح و متخصص زنان، زایمان و فلوشیپ نازایی، درباره تأثیر آلودگی هوا بر فرایند بارداری به «شرق» می‌گوید «آلودگی هوا شامل آلودگی‌های ناشی از ترافیک، آلاینده‌های محیطی یا کارخانه‌هاست که بیشتر حاوی اکسید نیتروژن و دود‌های دست‌دوم (secondhand) و آفت‌کش‌ها هستند که موجب عوارضی در نقص ژنتیکی دی‌ان‌ای در اسپرم‌ها می‌شود. برای سنجش آسیب ژنتیکی دی‌ان‌ای در اسپرم از آزمایش DFI) DNA Fragmentation Index) استفاده می‌شود. دی‌اف‌آی شاخص شکست دی‌ان‌ای اسپرم است و جنین‌شناسان در همه آزمایشگاه‌های نازایی می‌توانند آن را اندازه بگیرند. کسانی که در معرض آلودگی هوا قرار دارند، بروز آسیب در دی‌ان‌ای اسپرم آن‌ها محتمل است. زمانی که Index DFI افزایش پیدا کند، هم باعث نازایی می‌شود و هم احتمال سقط جنین را زیاد می‌کند».
به گفته او ارگانوفسفات‌ها و ارگانوکلره‌ها ازجمله آلودگی‌هایی هستند که موجب این اتفاق می‌شوند و در هوا وجود دارند. ترکیبات ارگانوفسفات به دو شکل حشره‌کش‌ها یا آفت‌کش‌های گیاهی و عوامل شیمیایی جنگی تولید می‌شوند و کاربرد دارند.
این جراح و متخصص زنان از تجربه شخصی خود نیز می‌گوید: «هم‌زمان در دو شهر مختلف کار می‌کنم. تهران که غرق در آلودگی هواست و جزیره کیش که آب‌وهوای تمیزی دارد. در این دو شهر آزمایش اسپرم مردان با همدیگر تفاوت مشخصی دارد. البته از زمان شیوع کرونا، متوجه شدیم که مورفولوژی و ظاهر اسپرم مردان ایرانی با تغییرات و مشکلاتی همراه شده است. دو، سه سال پیش وضعیت اسپرم مردان در آزمایش‌ها بسیار بهتر بود. اما الان مردانی که این آزمایش را انجام می‌دهند، به‌ویژه در تهران می‌بینیم که در دو مقوله مورفولوژی یا ظاهر و تحرک اسپرم‌های آنان مشکلاتی وجود دارد. برای این مردان چند ماه دارو‌های مکمل تجویز می‌کنیم و وضعیت آن‌ها بهتر می‌شود».
البته او این توضیح را هم اضافه می‌کند: «آزمایش‌های اسپرم در کیش به صورت عجیبی تقریبا سالم هستند که این موضوع می‌تواند ناشی از این خطا باشد که آزمایشگاه‌ها با همدیگر فرق دارند. چون در کیش مرکز جنین‌شناسی وجود ندارد، جنین‌شناس اسپرم‌ها را بررسی نمی‌کند و نتایج آزمایش‌ها می‌تواند به صورت کاذب بهتر باشد. اما به هر حال، وضعیت در آنجا بهتر است».
طاهرزاده معتقد است هنوز دلیل قطعی آسیب اسپرم‌ها که ناشی از ویروس کروناست یا سوء‌تغذیه یا آلودگی هوا مشخص نیست؛ با‌این‌حال در رفرنس ۲۰۲۴ ART نازایی گفته شده که آلودگی هوا بر آسیب دی‌ان‌ای اسپرم DFI اثرگذار است.
آلودگی هوا تهدیدی برای بارداری
این متخصص زنان، زایمان و فلوشیپ نازایی در بخش دیگر توضیحات خود بر اثرات آلودگی هوا بر بارداری هم اشاره می‌کند: «در رفرنس ویلیامز بر اساس برخی مقالات گزارش شده است که آلودگی هوا موجب نقص و ناهنجاری‌هایی در جنین می‌شود. ما هم به تجربه با این موضوع مواجه بودیم. چند سال است که سقط جنین و مرگ جنینی (IUFD) زیاد شده است. نمی‌دانیم علت دقیق آن چیست، اما، چون آلودگی هوا در این زمینه مؤثر است، می‌تواند یکی از علل این موضوع باشد». او در توضیح اینکه چه گاز‌هایی بیشتر بر سلامت جنین تأثیرگذار است، می‌گوید: «در کتاب رفرنس ویلیامز گفته شده که اکسید نیتروژن، آفت‌کش‌ها و حتی آلودگی هوای ناشی از ترافیک در این زمینه اثرگذارند».
طاهرزاده به مقالات جدیدتری که به این موضوع پرداخته‌اند هم اشاره می‌کند: «در یکی از مقالات معتبری که امسال (۲۰۲۴) چاپ شده، به ارتباط آلودگی هوا و ذخیره تخمدان زنان AMH پرداخته شده بود. تا پیش از این تأثیر آلودگی هوا بر ذخیره تخمدان زنان به لحاظ آماری معنی‌دار نبود؛ اما در این مقاله که به‌تازگی در یکی از مجلات علمی لهستان منتشر شده، به ارتباط آلودگی هوا و کاهش ذخیره تخمدان اشاره شده است؛ بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که آلودگی هوا هم می‌تواند روی آیتم حاملگی و کیفیت جنین تأثیر منفی بگذارد و هم اینکه اساسا با نازایی مرتبط باشد».
اما مردان چطور باید متوجه اختلالات در اسپرم خود شوند؟ این پزشک متخصص می‌گوید: «مسلما مردان در حالتی به‌جز اینکه ازدواج کرده و درگیر نازایی باشند برای انجام آزمایش اسپرم مراجعه نمی‌کنند. اما چیزی که ما به تجربه می‌بینیم، این است که با شیوع کرونا و افزایش آلودگی هوا مورفولوژی و ظاهر اسپرم‌ها مشکل‌دار و تحرک آن‌ها کمتر شده است. البته با مصرف مکمل‌های دارویی وضعیت بهتر می‌شود. مکمل‌ها دارای آنتی‌اکسیدان هستند و واقعا اثرگذارند، اما مردان که همیشه نمی‌توانند از این مکمل‌ها استفاده کنند. پس باید آلودگی هوا که یکی از دلایل این موضوع است، حل شود».
او ادامه می‌دهد: «وقتی آلودگی هوا بر اسپرم اثرگذار است، طبیعتا می‌تواند در آینده سرطان و بیماری‌های دیگری هم ایجاد کند، اما، چون اسپرم بسیار حساس است، نسبت به بقیه سلول‌های بدن زودتر واکنش نشان می‌دهد».
طاهرزاده می‌گوید: «آلودگی هوا همان‌گونه که روی اسپرم‌ها اثرگذار است، می‌تواند روی سلول‌های جنینی هم تأثیر منفی داشته باشد. البته تأثیر بیشتر آن روی نقایص تولد ذکر شده که می‌تواند ناهنجاری‌هایی ایجاد کند. از این ناهنجاری‌ها نام برده نشده است، اما به هر حال مشخص است که آلودگی هوا آنومالی‌هایی روی تولد خواهد داشت». او ادامه می‌دهد: «موضوع آلودگی و تأثیرات آن می‌تواند بر نگرش افراد اثرگذار باشد و به کمتر‌شدن بارداری یا ترس از به سرانجام نرسیدن حاملگی‌ها منجر شود. اگر آلودگی هوا برطرف شود، زایایی هم بیشتر می‌شود؛ چون به هر حال همه حاضر به انجام آزمایش نازایی نیستند. اگر آزمایش هم بدهند، مصرف مکمل‌ها هزینه زیادی دارد و عده‌ای از عهده تأمین هزینه آن برنمی‌آیند».
این پزشک پیشنهاد می‌کند زوج‌هایی که قصد فرزندآوری دارند، حتما پیش از بارداری، آزمایش‌های روتین ازجمله آزمایش اسپرم را انجام دهند و بعد حاملگی داشته باشند: «در این شرایط اگر حاملگی اتفاق افتاد، می‌توانیم به آن‌ها توصیه کنیم از خانه خارج نشوند یا دستگاه تصفیه هوا در خانه داشته باشند. به هر حال این‌ها هزینه‌بر است و همه از عهده آن برنمی‌آیند. می‌بینم که خیلی از بیمارانم دغدغه این مسئله را دارند و می‌گویند با این وضعیت آلودگی هوا تمایلی به بچه‌دار‌شدن ندارند. می‌گویند نمی‌شود دوران بارداری و حتی نوزادی کودک را دائم در خانه بمانند. همچنین به اثرات آلودگی هوا بر افسردگی هم اشاره شده است. طبیعتا وقتی افراد افسرده باشند میل آن‌ها به ازدواج و فرزندآوری هم کمتر می‌شود».
تشدید اندومتریوز در آلودگی هوا
موضوع آخری که این پزشک متخصص به آن اشاره می‌کند ارتباط میان آلودگی هوا و بیماری اندومتریوز است: «به‌طور کلی اندومتریوز در ایران بسیار شایع شده است. البته علل اندومتریوز ناشناخته است، با این حال در مقالاتی که به‌تازگی در حوزه پزشکی منتشر شده‌اند، به ارتباط میان آلودگی هوا و بیماری اندومتریوز و همچنین پیشرفت این بیماری اشاره شده است».
اندومتریوز یک اختلال رحمی اغلب دردناک است که طی آن بافتی مشابه بافت داخلی رحم (آندومتر)، شروع به رشد در خارج از رحم می‌کند. در آندومتریوز، بافت خارج‌شده نیز با هر چرخه قاعدگی ضخیم و دچار تجزیه می‌شود. مرکز ملی اطلاعات زیست‌فناوری (NCBI) به‌عنوان به یکی از مراکز و شاخه‌های کتابخانه ملی پزشکی ایالات متحده آمریکا گزارش داده است که مواد شیمیایی مختل‌کننده غدد درون‌ریز (EDCs) موجود در آلاینده‌ها تعادل هورمونی را بر هم می‌زند و به پیشرفت این اختلال عمده زنان کمک می‌کند؛ «آلودگی هوا، به‌ویژه PM۲.۵ و PAHs، با افزایش التهاب مزمن، استرس اکسیداتیو (نبود تعادل میان رادیکال‌های آزاد و آنتی‌اکسیدان‌ها در بدن) و عدم تعادل هورمونی با افزایش خطر ابتلا به اندومتریوز مرتبط است. آلاینده‌های شیمیایی موجود در آب و محل کار، ازجمله فلزات سنگین، دیوکسین‌ها و PCBها، تنظیم هورمونی را مختل می‌کنند و به‌طور بالقوه به اندومتریوز کمک می‌کنند».
آخر آذر‌ماه امسال، علیرضا زالی، رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز به ایسنا گفته بود: «آلاینده‌های هوا نیز ازجمله عوامل پرخطر ابتلا و تشدید این بیماری است؛ میزان آلاینده‌های موجود در هوا با ابتلا به اندومتریوز در کشور‌های صنعتی رابطه مستقیم دارد. دی‌اکسین‌ها، ترکیبات موجود سمی موجود در آلاینده‌ها که حتی ممکن است از طریق مصرف چربی اشباع در مواد غذایی گوشتی نیز وارد چرخه غذایی افراد شود، در بروز بیماری تأثیر بسزایی دارد».
