غوغای چریک‌های اپوزوسیون در سوریه| گروه تحریر الشام چیست و چرا به دنبال سرنگونی حکومت بشار اسد است؟

رویداد۲۴| روح انگیز دری: در یک هفته اخیر دوباره نام گروه یا هیئت تحریر الشام در سوریه بر سر زبان‌ها افتاده است. طی چند روز گذشته و بعد از اعلام آتش بس در لبنان حملات غافلگیرکننده هیئت تحریر الشام در سوریه دور جدیدی از درگیری‌ها را در این کشور اغاز کرده که باعث درگیری‌های گسترده‌ای تا مرز حلب شده است.

برای شناخت بهتر گروه تحریرالشام باید به بیش از یک دهه پیش برگردیم، وقتی گروهی به نام جبهه النصره به عنوان شاخه‌ای القاعده در سوریه فعالیت خود را شروع کرد و به‌سرعت به یکی از گروه‌های اصلی تروریستی در سوریه تبدیل شد.

جبهه النصره و تاسیس تحریر الشام

جبهه النصره در سال ۲۰۱۲ به عنوان شاخه‌ای از القاعده در سوریه تأسیس شد. این گروه در سال ۲۰۱۶ ارتباط خود را با القاعده قطع کرد و به جبهه فتح الشام تغییر نام داد. جبهه تحریر الشام، کمی بیش از یک سال بعد در ۲۸ ژانویه ۲۰۱۷ از ادغام بین جیش الاحرار (جناحی از احرار الشام)، جبهه فتح شام، جبهه انصار الدین، جیش السنه، لواء الحق و جنبش نورالدین زنکی تشکیل شد.

روند اتحاد این گروه‌ها به ایده ابوجابر الشیخ از فرماندهان اسلامگرا که دومین رهبر احرار الشام بود انجام شد. او این سازمان را به‌عنوان «مرحله‌ای جدید در زندگی انقلاب مبارک» توصیف کرد و از تمام گروه‌های اپوزیسیون سوریه خواست که تحت رهبری این گروه متحد شده و «جهاد مردمی» را برای دستیابی به اهداف انقلاب سوریه آغاز کنند. 

ابوجابر الشیخ اهداف انقلاب را سرنگونی رژیم بعث- حکومت بشاد اسد-و خروج نیرو‌های حزب‌الله از خاک سوریه و تشکیل یک حکومت اسلامی توصیف کرد. او همچنین تحریر شام را به عنوان «یک نهاد مستقل» عاری از تمام روابط و وابستگی‌های قبلی و یک سازمان اتحاد توصیف کرد.

بیشتر بخوانید: ابومحمد الجولانی کیست؟ | رهبر «تحریرالشام» که فقط القاعده نام واقعی‌اش را می‌داند

پس از اعلام این خبر، گروه‌ها و افراد بیشتری به این ائتلاف پیوستند. این گروه ترکیبی عمدتاً تحت رهبری جبهه فتح شام و رهبران سابق احرار الشام است، هرچند فرماندهی عالی نیز شامل نمایندگانی از دیگر گروه‌ها می‌شود. البته جنبش نورالدین الزنکی در ژوئیه ۲۰۱۷ و جبهه انصار الدین در سال ۲۰۱۸ از هیئت تحریر شام جدا شدند.

تحریر الشام و جمعیت آماری از نیرو‌های جنگجو

چارلز لیستر تحلیلگر سوریه می‌گوید که حدود ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ نفر از نیرو‌های احرار الشام به هیئت تحریر شام پیوستند، اما حداقل ۶۰۰۰ تا ۸۰۰۰ نفر دیگر را از طریق ادغام صقور الشام، ارتش مجاهدین، اتحاد فاستقم و واحد‌های غرب حلب جبهه شام و واحد‌های مستقر در ادلب جیش الاسلام به دست آورد. در همین حال جبهه فتح الشام چند صد جنگجو را به احرار الشام از دست داد، اما ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ جنگجو را از طریق ادغام با حرکات نورالدین زنکی، لواء الحق، جیش السنة و جبهه انصار الدین در هیئت تحریر شام به دست آورد. نورالدین زنکی زمانی مورد حمایت ایالات متحده بود.

بر اساس گزارش سازمان ملل تعداد اعضای هیئت تحریر شام در سال ۲۰۲۲ بین ۶٫۰۰۰ تا ۱۵٫۰۰۰ نفر تخمین زده می‌شود.

هیئت تحریر شام و بیعت با «دولت نجات سوریه»

تشکیل هیئت تحریر شام با مجموعه‌ای از ترور‌ها علیه حامیان آن همراه بود. این گروه در پاسخ، سرکوبی موفق علیه وفاداران به القاعده را آغاز کرد که قدرتش را در ادلب تثبیت کرد؛ از آن زمان هیئت تحریر شام برنامه‌ای با عنوان «سوری‌سازی» را دنبال کرده است. این برنامه مدعی اشتکه به دنبال «ایجاد یک اداره مدنی پایدار متمرکز است که خدمات ارائه دهد و با سازمان‌های بشردوستانه ارتباط برقرار کند و در عین حال نظم و قانون را حفظ کند».

هیئت تحریر شام با دولت نجات سوریه که یک دولت جایگزین اپوزیسیون سوریه در استان ادلب است بیعت کرده است. اگرچه این سازمان به‌طور رسمی به مکتب سلفی پایبند است، اما شورای عالی فتوای دولت نجات سوریه - که تحریر شام به لحاظ دینی تابع آن است - شامل علمایی از سنت‌های اشعری و صوفی نیز می‌شود.

تحریر الشام در سیستم حقوقی و برنامه‌های آموزشی خود اندیشه‌های شافعی را اجرا کرده و اهمیت چهار مذهب کلاسیک اهل سنت در فقه اسلامی را آموزش می‌دهد.

تحریر الشام و اعلام تروریستی بودن آن

بیشتر جامعه بین‌المللی تحریر شام را یک سازمان تروریستی می‌دانند. آمریکا این گروه را در مه ۲۰۱۸ رسماً یک سازمان تروریستی معرفی کرد. سفیر ایالات متحده در سوریه اظهار داشت: تحریر شام یک اتحاد بین چند گروه است و هر گروهی که با آن متحد شود فارغ از اینکه از چه اسمی استفاده می‌کند جزئی از شبکه سوریه القاعده محسوب می‌شود

تلاش تحریرالشام برای تفکیک خود از القاعده و گروه‌های تکفیری

تلاش هیئت تحریر شام در این چند سال این بوده که چهره تازه‌ای از خود به عنوان بازیگر مشروع سیاسی بنمایاند که نه دنبال جهاد بین‌المللی است و نه پیوندی با گروه‌های جهادی چندملیتی دارد. با این وجود بسیاری از تحلیلگران و ناظران هیئت تحریر الشام را «یک گروه تروریستی- تکفیری با ایدئولوژی کاملاً نزدیک به دیگر گروه‌های تکفیری از جمله القاعده و داعش» می‌دانند. در مقابل تحریر الشام همواره تلاش کرده است برچسب تروریست و تکفیری بودن را از روی خود بردارد، با وجود این، نهاد‌های مختلف جهانی تفاوت زیادی میان هیئت تحریر الشام با گروه‌هایی همچون داعش قائل نیستند.همچنین ناظران امور بر این باورند که تحریر الشام همچنان به روابط مخفیانه خود با القاعده ادامه می‌دهد و دستورالعمل‌های استراتژیکی و عملیاتی را از این گروه دریافت می‌کند.

ابوجابر الشیخ یکی از رهبران بزرگ علمی و رئیس شورای شورا در گروه تحریر شام چندین بار توسط رژیم بعث دستگیر شد که او را به داشتن باور‌های سلفی-جهادی متهم می‌کرد. او در سال ۲۰۰۵ در زندان صیدنایا زندانی شد و در میان چندین زندانی جهادی در سال ۲۰۱۱ آزاد شد. این زندانیان بعد‌ها گروه‌های شورشی سلفی متعددی را در طول جنگ داخلی سوریه تشکیل دادند

تحریر الشام؛ مذهب، حقوق شهروندی و مساله زنان

در مصاحبه‌ای که توسط مستندساز برنامه خط مقدم شبکه پی‌بی‌اس مارتین اسمیت با ابومحمد جولانی انجام شد او دربارهٔ آموزه‌های دینی و اهداف سیاسی تحریر شام گفته است: ««فکر می‌کنم محدود کردن هیئت تحریر شام فقط به عنوان یک گروه سلفی یا جهادی بحثی طولانی است و اکنون نمی‌خواهم به آن بپردازم؛ زیرا به تحقیقات و بررسی‌های زیادی نیاز دارد. ما امروز سعی داریم دربارهٔ اسلام با مفهوم واقعی‌اش صحبت کنیم؛ اسلامی که به دنبال گسترش عدالت است و آرزوی ساختن و پیشرفت دارد و برای حمایت از زنان و حفظ حقوق آنها و همچنین آموزش تلاش می‌کند. اگر بگوییم که در مناطق آزاد شده حکومتی اسلامی وجود دارد می‌توانیم بگوییم که به لطف خدا دانشگاه‌هایی وجود دارند که پر از دانشجو هستند و دو سوم آن دانشجویان زن هستند. بیش از ۴۵۰٬۰۰۰ تا ۵۰۰٬۰۰۰ دانش‌آموز در مدارس ثبت‌نام کرده‌اند. بیمارستان‌هایی کاملاً فعال در این مناطق آزاد شده وجود دارند و افرادی در حال ساختن شهر‌ها و آسفالت کردن جاده‌ها هستند. دیگران در تلاش برای ایجاد یک سیستم اقتصادی هستند که مردم بتوانند با امنیت و صلح زندگی کنند. همچنین یک سیستم قضایی وجود دارد که به دنبال بازگرداندن حقوق مردم و نه فقط مجازات متخلفان است».

بر اساس گفته‌های اعضای این گروه برنامه‌های آموزشی هیئت تحریر شام بر پایه مذهب شافعی است که مذهب غالب در سوریه است ولی بر اهمیت چهار مکتب سنتی فقهی نیز تأکید می‌کنند. تحریر شام از نظر عقیدتی به‌طور رسمی از مکتب اثری پیروی می‌کند. با این حال مطالعات اشعری را در مؤسسات آموزشی مجاز می‌داند و با مساجدی که توسط امامان اشعری اداره می‌شوند همکاری می‌کند.

در سال ۲۰۲۲ هیئت تحریر شام اجازه بازگشایی کلیسا‌ها در شهر ادلب را داد و به ساکنان مسیحی امکان داد تا مراسم عشای ربانی را برگزار کنند. پس از دیداری با اعضای روحانیون مسیحی و فعالان مدنی، ابومحمد جولانی سیاست خود را برای «حمایت» از مشارکت مسیحیان در آیین‌ها و جشن‌های مذهبی خود اعلام کرد. او همچنین قول بازگرداندن اموال مصادره‌شده به‌طور ناعادلانه از شهروندان مسیحی را داد. گروه القاعده‌محور حراس‌الدین این اقدام را محکوم کرد و دولت نجات سوریه را به تغییر هویت ادلب به «کمتر اسلامی» متهم کرد. رهبران هیئت تحریر شام در پاسخ تأکید کردند که شریعت (قانون اسلامی) حقوق شهروندان غیرمسلمان را برای برگزاری و آموزش آیین‌های مذهبی خود در جوامعشان تضمین می‌کند و بر ضرورت تحمل و روابط مسالمت‌آمیز بین جوامع مذهبی در یک حکومت اسلامی تأکید کردند

تحریر الشام در افکار عمومی

مرکز تحقیقات ECHO در دانشگاه لورنشن یک نظرسنجی از ۴۸۵۸ نفر از ساکنان چندین منطقه سوریه بین ۱۰ ژوئیه ۲۰۱۷ تا ۲۸ ژوئیه ۲۰۱۷ انجام داده است. بر اساس نتایج این نظرسنجی ۷۷٪ از افراد مورد بررسی با ایدئولوژی سلفی که هیئت تحریر شام و سایر گروه‌های سلفی در ادلب ترویج می‌کنند مخالف بودند، ۷۳٪ شورا‌های محلی وابسته به هیئت تحریر شام در ادلب را رد کردند، ۶۶٪ معتقد بودند که هیئت تحریر شام بخشی از القاعده در سوریه است و ۶۳٪ ادعا کردند که تسلط هیئت تحریر شام در ادلب می‌تواند به نبرد تورا بورای دوم بیانجامد. از میان کسانی که در این نظرسنجی شرکت کردند تقریباً همه آنها (نزدیک به ۱۰۰٪) هیئت تحریر شام را مغایر با اهداف مخالفان سوری می‌دانستند؛ اگرچه در میزان این مغایرت اختلاف نظر داشتند. ۵۱٪ از آنها هیئت تحریر شام را از بدو تأسیس مغایر با مخالفان می‌دانستند، ۴۲٪ معتقد بودند که هیئت تحریر شام قبلاً با مخالفان همسو بوده است، اما دیگر چنین نیست و ۷٪ هیئت تحریر شام را یک سازمان «ضدانقلاب» می‌دانستند

تحریر الشام و کادر رهبری

«فرمانده کل» یا امیر تحریر شام از اکتبر ۲۰۱۷ ابو محمد جولانی است که «فرمانده نظامی» تحریر الشام و امیر جبهه فتح شام نیز می‌باشد. او همچنین رهبری سازمان قبلی خود جبهه النصره شاخه سوری القاعده را تا سال ۲۰۱۶ بر عهده داشت. پیش از این فرمانده کل تحریر شام هاشم الشیخ معروف به ابوجابر الشیخ بود که رهبر احرار الشام بود که در ۱ اکتبر ۲۰۱۷ از سمت خود به عنوان رهبر کل تحریر الشام استعفا داد و ابو محمد جولانی جایگزین او شد. ابو جابر سمت دیگری را به عنوان رئیس شورای شورا هیئت تحریر الشام بر عهده گرفت.

تحریر الشام و نوع ارتباط با دولت ترکیه

ترکیه در سال ۲۰۱۸ هیئت تحریر شام را به عنوان یک سازمان تروریستی اعلام کرد و تاکید کرد که با هیئت تحریر شام مخالف است و با آن جنگیده و آن را یک سازمان تروریستی می‌داند. هیئت تحریر شام مستقیماً چالشی برای دولت سوریه است که تحت حمایت ترکیه می‌باشد.
با این حال از سال ۲۰۱۷ دوره‌هایی وجود داشته است که هیئت تحریر شام و به ویژه جناح عمل‌گرای پیرامون ابومحمد جولانی در کنار ارتش ملی سوریه که ترکیه آن را حمایت و تأمین مالی می‌کند جنگیده است و به اتاق‌های عملیات مشترک با گروه‌های تحت حمایت ترکیه پیوسته است.
مؤسسه کلینگندال در نوامبر ۲۰۱۹ سیاست ترکیه از سال ۲۰۱۸ را تلاشی برای جدا کردن عناصر عمل‌گرا از عناصر تندرو در هیئت تحریر شام توصیف کرده است.

سیاست رسمی جمهوری اسلامی ایران، اما همواره تاکید بر حمایت ترکیه از تحریر الشام بوده است. خبرگزاری تسنیم در گزارشی در اینباره نوشته است: «آنکارا در طول سال‌ها از الجولانی و هیئت تحریر الشام برای تحریک گروه‌های مخالف دولت سوریه و ناآرام نگه‌داشتن شمال این کشور حمایت کرده است و ترکیه حامی اصلی هیئت تحریر الشام و سرکرده آن به‌شمار می‌رود. کارشناسان معتقدند که اگر حمایت‌های ترکیه نبود، هیئت تحریر الشام نمی‌توانست به حضور خود ادامه دهد و مناطق وسیعی را در ادلب کنترل کند؛ به‌ویژه اینکه ادلب از مهمترین مسیر‌های ترانزیتی بین ترکیه و گروه‌های تروریستی در شمال سوریه به‌شمار می‌رود».

در حال حاضر تحریر الشام تحرکات گسترده‌ای در مناطق مختلف سوریه انجام داده و در جدیدترین پیشروی، مدعی شده است که «کنترل بخش‌هایی از حلب سوریه را به دست گرفته است».