از ناطق نوری تا فرهاد مهراد/ ۱۰ نکته و خاطره در بیستمین سالگرد ترور حجاریان
رویداد۲۴ مهرداد خدیر: امروز ۲۲ اسفند ۱۳۹۸، بیستمین سالگرد ترور سعید حجاریان، فعال و نظریه‌پرداز اصلاح طلبان است که اگرچه به سختی آسیب دید، اما از آن ترور به هر حال و البته با مشقت فراوان، جان به در بُرد و با وجود مشکلات جدی در تکلم و حرکت، همچنان می‌اندیشد و می‌نویسد.
۲۰ سال قبل و ساعت ۱۰:۲۰ روز یکشنبه ۲۲ اسفند ۱۳۷۸ و در حالی که از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی خبری نبود، این خبر به سرعت در شهر پیچید و به خبر اول سیاسی ایران تبدیل شد: سعید حجاریان در خیابان بهشت (ضلع جنوبی پارک شهر تهران) ترور شده است.
او را در مقابل ساختمان شورای شهر ترور کردند. حجاریان در آن زمان اگرچه بیشتر به عنون مشاور سیاسی رییس جمهور (خاتمی) و مدیر روزنامۀ «صبح امروز» شهرت داشت، اما «نایب رییس شورای شهر تهران» هم بود.
من در آن زمان سردبیر دو نشریه چاپی بودم: روزنامۀ «پیام آزادی» و «هفته‌نامۀ امید جوان». هفته نامه روز قبل، روانۀ چاپ و توزیع شده و با تاریخ ۲۲ اسفند ۱۳۷۸ بر پیشانی و روی دکه‌ها طبعاً بدون خبر ترور بود. چون آخرین شمارۀ سال بود، خبر و تحلیل دربارۀ ترور به نخستین شماره در سه هفته بعد و در سال ۱۳۷۹ موکول شد در حالی که احتمال جان به در بُردن او بسیار اندک تصور می‌شد.
روزنامه اما در شمارۀ بعد پر از خبرهای مربوط به ترور بود و به یاد دارم یکی از اولین تصاویر را خبرنگار- عکاس حرفه‌ای و دوست خوبم- مجید سعیدی که حالا یکی از عکاسان مشهور و بین‌المللی است- برای ما و به صورت اختصاصی آورد و در صفحۀ نخست منتشر شد.
به جز خبرگزاری جمهوری اسلامی و واحد مرکزی خبر، تنها خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) سه ماه قبل راه افتاده بود و از انواع و اقسام خبرگزاری‌ها و سایت‌ها که در طول ۲۰ سال بعد راه افتادند هیچ خبری نبود و روزنامه‌های چاپی در اوج استقبال و البته جلب اعتماد قرار داشتند.
۲۰ سال پس از ترور ۲۲ اسفند ۱۳۷۸ برخی نکات گفته نشده یا کمتر گفته شده را از این قرار می‌توان برشمرد:
۱. روزنامۀ «صبح امروز» در آن روز به صورت فوق‌العاده و سه بار و مجموعاً در یک میلیون نسخه چاپ و توزیع شد و هیچ نسخه‌ای از آن برگشت نخورد با تیتر: «شلیک به مغز متفکر اصلاحات».
با معیار‌های حرفه‌ای امروز البته می‌توان از صفت «متفکر» صرف نظر کرد، اما علیرضا علوی‌تبار احتمالا در آن زمان تنها به جان حجاریان می‌اندیشیده نه کم کلمه و غیر توصیفی شدن تیتر.
در تاریخ مطبوعات ایران بالاترین تیراژ تا پیش از پیروزی انقلاب مربوط به ۲۶ دی ۱۳۵۷ است: روزنامۀ اطلاعات با تیتر «شاه رفت».
ابوالحسن بنی صدر اولین رییس جمهوری ایران نیز مدعی است تیراژ روزنامۀ او (انقلاب اسلامی) در آخرین روز‌های خرداد ماه ۱۳۶۰ و در آستانۀ برکناری او به ۵۰۰ هزار نسخه رسیده بود.
با یک میلیون نسخۀ «صبح امروز» در ۲۲ اسفند ۱۳۷۸، اما رکورد تازه‌ای ثبت شد که با توجه به کاهش اقبال عمومی به روزنامه‌های کاغذی و گسترش انواع رسانه‌ها و شبه رسانه‌ها در فضای مجازی تکرار آن بسیار بعید است و این رکورد برای صبح امروز باقی می‌ماند.
۲. در روزنامۀ «پیام آزادی» و عصر همان ۲۲ اسفند، منتظر موضع و واکنش رییس جمهوری بودیم که در سفر استان یزد به سر می‌برد.
خبر که به خاتمی رسید در شهرستان «میبد» بود و در سخنان خود به گونه‌ای سخن گفت که انگار این ترور در ادامۀ ترور‌های سال ۶۰ است و کار امثال منافقین.
حال آن که پیدا بود این ترور از جنس دیگری است. به یاد تحلیل نادرست هاشمی رفسنجانی از ترور مطهری در اردیبهشت ۱۳۵۸ افتادم که در سخنرانی در حضور امام خمینی در مدرسۀ فیضیه به کمونیست‌ها نسبت داد و همان جا حمید‌رضا نقاشان محافظ ارشد امام در گوش ایشان گفت: درست نیست. کار این‌ها نیست و بعد با همکاری مرتضی الویری که فرقانی‌ها را می‌شناخت توانستند کشفشان کنند و البته به روی آقای هاشمی نیاوردند و خود او نیز جایی نگفته مبنای تحلیل چه بوده و چطور فرقان را نمی‌شناخته است. همان فرقان که دو ماه بعد خود او را هم ترور کردند.
خاتمی شب بعد به تهران بازگشت و یک راست به بیمارستان سینا رفت و گفت: سعید، مظلوم بود. فعل «بود» بیشتر مورد توجه قرار گرفت تا صفت «مظلوم» و این حس درگرفت که امید به زنده ماندن او بسیار کم است.
۳. یادداشت همان روز کیهان و احتمالا به قلم خود آقای حسین شریعتمداری که از منتقدان جدی سعید حجاریان و اصلاح طلبان بود از تاریخی‌ترین یادداشت‌های این روزنامه است با تیتر: «سعید، هم رفت» یا «سعیدِ ما» و هر چند از آرشیوشان حذف شده، اما همچنان بعد از ۲۰ سال خواندنی است و از طرق دیگر می‌توان به دست آورد و بار‌ها خواند. یادداشتی که با فرض زنده نماندن او نوشته شده است.
۴. با این که سعید حجاریان مواضع تندی علیه نمایندگان راست گرای مجلس پنجم اتخاذ کرد که ریاست آن با آقای ناطق نوری بود و هر چند در پی انتخابات مجلس پنجم اصلاح طلبان پیروز شده و همفکران ناطق نوری بازمانده بودند و دو ماه دیگر باید مجلس را تحویل رقیب می‌دادند، در اولین جلسۀ مجلس شورای اسلامی پس از ترور که دو روز بعد تشکیل شد رییس مجلس با تقبیح صریح ترور از سعید حجاریان به عنوان «برادر سخت‌کوش و انقلابی» یاد و به خصوص بر «تدین» او تأکید کرد. سخنان او بسیار گرم‌تر و احساسی‌تر از آنی بود که حدس زده می‌شد.
۵. واکنش آقای هاشمی رفسنجانی در خطبه‌های نماز جمعه تهران، اما سرد بود. از سعید حجاریان، نام نبرد و به اشاره به عنوان رسمی او (نایب رییس سورای شهر تهران) بسنده کرد.
هاشمی که خود زخم دیدۀ ترور خرداد ۵۸ و به خاطر سالهای زندان با رنج و شکنج‌هایی از این دست آشنا بود، طبعا با این کار موافق نبود، ولی احتمالا بابت اتفاقات دو ماه قبل از آن که در همان روزنامۀ صبح امروز مقاله مشهور اکبر گنجی با عنوان «عالیجناب سرخ پوش» چاپ شده بود دلخور بود.
جایگاه سی‌اُم فهرست مجلس ششم هم برای او قابل هضم نبود. رییس دوره‌های اول و دوم و سوم مجلس (تا نیمه) و رییس جمهور دو دوره در تهران در رتبۀ ۳۰ قرار گرفته بود.
سعید حجاریان به صراحت گفته بود کاندیدای مشترک با جناح راست نداریم و، چون هاشمی در لیست جامعه روحانیت مبارز و مؤتلفه قرار داشت به خواست کارگزاران توجه نکردند و نام او را کنار گذاشتند و کارگزاران ناگزیر از ارایۀ لیست جداگانه شد.
اصلاح طلبان البته برای این که نشان دهند این کار به لحاظ پروتکلی است نام فائزه هاشمی را نگاه داشتند منتها خود او تمایل نشان نداد و در جایگاه ۶۴ قرار گرفت.
۶. بیم و امید مرگ یا زنده ماندن حجاریان، جامعه را فرا گرفت و شماری از جوانان در مقابل بیمارستان سینا تجمع کرده و دست به دعا برمی‌داشتند. ۲۰ سال بعد شبیه همین صحنه را سه هفته قبل با انگیزه‌های سیاسی کمتر و احساسی بیشتر در مقابل بیمارستان جم و پس از انتشار شایعه درگذشت محمد رضا شجریان در شامگاه دوم اسفند ۱۳۹۸ دیدیم.
نام شجریان آمد، جا دارد به نکته‌ای اشاره شود که خانم پوران گلفام همسر «فرهاد مهراد» خواننده محبوب و مشهور و البته متفاوت، به ماهنامۀ «اندیشه پویا» گفته بود.
این که «فرهاد» به شدت از خبر ترور حجاریان غمگین شده و هر چند مقابل بیمارستان سینا نرفته بود، اما ۴۸ ساعت برای او دعا می‌کرده است.
حجاریان جایی گفته است بسیار افسوس خوردم که از این موضوع بعد از درگذشت فرهاد آگاه شدم و نیز به این خاطر که اصلاح طلبان چرا از این بخش از پایگاه اجتماعی غافل بودند.
۷. در خاطرات احمد زیدآبادی – روزنامه نگار و نویسنده – نیز نکته جالبی دربارۀ این ترور آمده است. او سال پیش این بخش از کتاب «در گرگ و میش هوای خرداد» را پیش از چاپ در اختیار روزنامۀ سازندگی قرار داد:
«در آن روز‌ها من که از پیروزی اصلاح طلبان در مجلس ششم به شوق آمده بودم؛ برای تحلیل اوضاع سیاسی با سعید حجاریان تماس بیشتری داشتم. یک روز غروب که با سعید در خیابان، ولی عصر نرسیده به سه راه فاطمی گرم گفتگو بودیم، پیکان فرسوده‌اش بنزین تمام کرد.
دو نفری از ماشین پیاده شدیم که آن را تا پمپ بنزینی در همان نزدیکی هل دهیم. در طول مسیر متوجه شدم که حجاریان به طور نامتعارفی به اطراف خودش دقتی ندارد و فقط جلوی پایش را نگاه می‌کند. درست به خلاف من که معمولاً چشم‌انداز اطرافم را زیر نظر دارم و بیشتر چشم به دوردست می‌دوزم تا جلوی پایم.
از هنگامی که سعید وارد شورای شهر شده بود، من او را زیاد نمی‌دیدم و معمولاً هنگامی که برای دیدن علی رضایی به دفتر روزنامۀ صبح امروز می‌رفتم؛ فرصتی هم برای گفتگو با او دست می‌داد. او بعضاً اصرار داشت که برای دیدنش به محل شورای شهر در خیابان بهشت بروم، اما آنجا از محل روزنامۀ همشهری دور و درعین‌حال نهادی رسمی بود و این دو مرا برای رفتن به آنجا ترغیب نمی‌کرد.
با این حال، پس از پر کردن باک پیکان در پمپ بنزین خیابان فاطمی، با هم قرار گذاشتیم که صبح روز ۲۲ اسفند در محل شورای شهر همدیگر را ببینیم. با این قرار که البته من آن را مشروط به حال و هوایم در آن روز کردم، از او جدا شدم و سمت خانه مان رفتم.
صبح ۲۲ اسفند من حسی برای ترک خانه در خود ندیدم و با به یاد آوردن شرط و شروطم با سعید، ترجیح دادم که به جای رفتن به خیابان بهشت، خود را برای عزیمت به سمت روزنامه آماده کنم.
هنوز خانه را ترک نکرده بودم که تلفن منزل به صدا درآمد. آن سوی خط نیلوفر قدیری از همکارانم در سرویس خارجی روزنامۀ همشهری بود که با صدایی گرفته گفت؛ گویا در مقابل شورای شهر به سعید حجاریان شلیک شده است!
با دلهره و دستپاچگی پرسیدم؛ یعنی چی؟ یعنی مشکلی براش پیش آمده؟ نیلوفر پاسخ‌اش به گونه‌ای بود که یعنی کار سعید تمام شده است. پای تلفن وا رفتم و مدت زمانی طول کشید تا حواسم را جمع و جور کنم. مهدیه که حالم را دید با ترس و وحشت پرسید چه خبر شده؟ گفتم؛ حجاریان را ترور کردند!
بیش از آن معطل نماندم و با عجله خودم را به روزنامه رساندم. نخستین خبری که در روزنامه شنیدم این بود که حجاریان در جریان ترور کشته نشده و به حال کما به بیمارستان سینا منتقل شده است.
این خبر مرا قدری آرام کرد؛ گرچه نگرانی همچنان پا برجا بود. وقتی جزئیات ماجرای ترور حجاریان را به نقل از رسانه‌ها خواندم؛ پیش خود اندیشیدم که اگر صبح آن روز بر سر قرارم با او حاضر می‌شدم؛ چه بسا ممکن بود با دیدن تروریست‌ها به او هشدار دهم! به نظرم آمد که اگر حجاریان اطراف‌اش را می‌پایید و صرفاً به جلوی پایش توجه نمی‌کرد؛ می‌توانست از عملیات ترور جان سالم به در ببرد. با این حال، حضور من در آن ساعت در جلوی شورای شهر می‌توانست برایم خطرآفرین هم باشد؛ البته نه از باب آنکه هدف مهاجمان قرار گیرم، بلکه بدان علت که متهم به شرکت در توطئۀ ترور او شوم!
از قضا احمد حکیمی‌پور عضو شورای شهر تهران به همین اتهام دستگیر شد. پس از دستگیری حکیمی‌پور، روزنامۀ رسالت درباره اقدام به خودکشی او در زندان به زعم خود هشدار هم داد! من این هشدار را خطرناک تلقی کردم و با نوشتن یادداشتی در ستون نقد روز همشهری دربارۀ سر‌به‌نیست کردن احتمالی حکیمی‌پور اظهار نگرانی کردم.
حکیمی‌پور پس از مدتی آزاد شد؛ اما روزنامۀ رسالت پس از آن با ذکر حروف نخست اسم و فامیل هدی صابر، رضا علیجانی، تقی رحمانی و من، چهار نفر ما را به دست داشتن در ترور حجاریان متهم کرد! این نوشته زمینۀ مناسبی برای شکایت از روزنامۀ رسالت ... برای ما چهار نفر فراهم کرد. این بود که به اتفاق هم به یکی از مراکز قضایی مراجعه کردیم و شکایتی را به ثبت رساندیم.»
۸. ترور سعید حجاریان به دست یک جوان کم سن وسال از طیف نیرو‌های انقلابی و مدیریت یک روزنامه صریح اللهجه و نزدیکی به رییس جمهور اصلاح طلب و جان بردن از ترور به رغم تحمل مصایب آن چهار مؤلفه‌ای است که یادآور دکتر سید حسین فاطمی است.
دو گانه‌ها از این قرار: «محمد مصدق/ محمد خاتمی»، «حسین فاطمی/ سعید حجاریان»، «روزنامۀ باختر امروز/ روزنامۀ صبح امروز». «محمد مهدی عبد خدایی ۱۹ ساله/ سعید عسگر ۱۹ ساله». با این حال حجاریان به این تشبیه علاقه‌ای ندارد و مشخص نیست از سر تواضع است یا دوست نداشته به سرنوشت فاطمی دچار شود. چون فاطمی سه سال پس از ترور اعدام شد و حجاریان ۲۰ سال پس از ترور همچنان زنده و در حال فعالیت فکری است.
۹. هر چند مهم‌ترین نشریات اصلاح طلب کمتر از دو ماه بعد از ترور و در بامداد ۴ اردیبهشت ۱۳۷۹ توقیف شدند، اما صبح امروز در موج اول نبود و چند روز بعد توقیف شد. بهانۀ سعید مرتضوی هم این بود که مدیر مسؤول در وضعیتی نیست که بتواند بر مطالب نظارت کند! حال آن که امکان معرفی مدیر مسؤول جدید و اعلام نظر هیأت نظارت بر مطبوعات در این مورد وجود داشت.
۱۰. تا پیش از انتشار روزنامۀ همشهری روزنامه‌ها تنها ۴ روز و نهایتا هفته اول عید نوروز تعطیل بودند، چون تعطیلات رسمی نوروز تنها ۴ روز است و ۱۳ روز مربوط به مدارس است. کما این که عزل یا استعفای آیت الله منتظری در هشتم فروردین ۱۳۶۸ در روزنامه‌های آن زمان انعکاس یافت.
همشهری، اما دو هفته تعطیل کرد و این سنت رایج شد و از آن پس روزنامه‌ها مثل محصلین به تعطیلات نوروزی می‌روند و اگر هم بخواهند منتشر شوند چاپخانه‌ها و توزیع فعالیت نمی‌کنند. در نوروز ۷۹، اما شماری از روزنامه‌های مستقل تصمیم گرفتند هر روز به نوبت منتشر شوند و با چاپخانه و توزیع نیز هماهنگ شد تا اگر اتفاقی افتاد جامعه در خلأ نباشد و می‌توانید با امروز و انواع کانال‌های تلگرامی و سایت‌های امروز مقایسه کنید تا ببینید در این ۲۰ سال چه تحول شگرفی در اطلاع رسانی رخ داده است.
یک روز هم سهم روزنامۀ ما (پیام آزادی) بود و من نیمۀ عید به تهران بازگشتم، اما تنها دو نفر از تحریریه و یک نفر از بخش فنی آمده بودند! با این حال و به هر جان کندنی بود ۴ صفحه منتشر کردیم تا به عهد خود وفا کرده باشیم.
