آیا مساله قره باغ راه حلی دارد؟

رویداد۲۴ سومین هفته از جنگ میان آذربایجان و ارمنستان درحالی به پایان می‌رسد که از شدت درگیری‌ها کاسته نشده است. این نخستین باری نیست که این دو کشورهمسایه بر سر منطقه قره باغ با یکدیگر تبادل آتش می‌کنند، اما موضوع این بار جدی‌تر از هر زمان دیگری است و تعداد کشته شدگان و مجروحین و خرابی‌هایی که به بار آمده نشان از سخت بودن دستیابی به آتش بس دارد.

با این حال دو طرف با پیشنهاد روس‌ها روز هجدهم مهرماه به گفتگو با یکدیگر نشستند. قرار بود آتش بس ایجاد شود، اما با تداوم حملات، عملا این اتفاق منتفی شد و جنگ ادامه یافت.

مذاکره میان سه کشور آذربایجان، روسیه و ارمنستان در مسکو روز جمعه با وساطت شخص پوتین برگزار شد که از دو طرف دعوت کرده بود تا برای رسیدن به یک نتیجه بر سر میز گفتگو بنشینند. نشست آنقدر طولانی شد که رسانه‌ها از دست سیاستمداران کلافه شده بودند و بالاخره بعد از ده ساعت، جلسه مذاکره با خبر آتش بس به پایان رسید. موضوع قره باغ، اتفاق تازه‌ای نیست و در بیست و شش سال گذشته این زخم همیشه باز بوده است. از زمان پایان جنگ در ۱۹۹۴، به بعد این نخستین بار است که درگیری‌ها با کشته شدن صد‌ها نفر و کشیده شدن پای غیرنظامیان به میان کشته شدگان، تا این اندازه بالا گرفته است.

مفاد آتش بسی که پوتین تدارکش را دیده بود، محدود به نظر می‌رسید و تنها شامل چهار بند پایه‌ای بود که مشمول تبادل زندانیان جنگی و لزوم مذاکرات بیشتر در چارچوب گروه مینسک می‌شد.

این ماجرا در حالی شکل گرفت که بر خلاف خواسته آذربایجان و قواعد بین المللی ارمنستان حاضر به تخلیه نواحی از مرز‌های این کشور نشده است. ارمنستان بابت شهروندان ارمنی و زندگی آنان در مناطق مرزی نگران است و آذربایجان هم می‌خواهد شهر‌های خود را پس بگیرد. پس از آتش بسی که در سال ۱۹۹۴ بین دو کشور برقرار شد، گروه مینسک که در سال ۱۹۹۲ توسط کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا، برای تشویق حل و فصل صلح آمیز و مذاکره شده برای درگیری میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه قره باغ ایجاد شده بود، نتوانست دو طرف را به ایجاد یک صلح وادار کند یا حداقل آن‌ها را به پیروی از قطعنامه‌های سازمان ملل تشویق کند.

ناتوانی گروه مینسک موجب شد تا روس‌ها پادرمیانی کنند و خواهان مذاکره دو طرف شوند. از آن سو هم نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، با آغاز رایزنی‌ها برای خاتمه درگیری ها، روز سه‌شنبه پیش در مصاحبه‌ای با خبرگزاری فرانسه گفته بود که دولتش حاضر است که درصورت موافقت جمهوری آذربایجان با اعطای امتیازات متقابل، به‌منظور حل‌وفصل درگیری‌های نظامی اخیر در منطقه ناگورنو-قره‌باغ امتیازاتی به جمهوری آذربایجان بدهد. این موضوع باعث شده بود تا بسیاریحدس بزنند که آتش بس شکل گرفته در مسکو، جدی گرفته شود. اما دو ساعت بعد از آغاز آتش بس، شلیک یک راکت به گنجه و کشته شدن ۹ شهروند غیرنظامی، اوضاع را دوباره بهم ریخت.

گنجه دومین شهر بزرگ آذربایجان بوده و از اهمیت بسیاری برخوردار است. این اتفاق آتش بس را منتفی کرد و باعث شد تا وزیرخارجه ارمنستان دوباره به مسکو برگردد و برسر آتش بسی مجدد اقدام کند. اما هنوز مشخص نیست که آذربایجانی‌ها هم بخواهند با وجود حملات راکتی و عدم بازپس گیری مناطق مورد نظر، دوباره تن به آتش بس دهند یا نه. اما ارمنستان به لاوروف و پوتین چشم امید بسته تا بتوانند مناطق مورد نظرخود را حفظ کنند. بیانیه وزارت خارجه روسیه به مذاکره با حضور روسای گروه مینسک اشاره کرده که به معنای مذاکراتی پنج‌جانبه با حضور آذربایجان، ارمنستان، روسیه، آمریکا و فرانسه خواهد بود. اما مشخص نیست با شرایط فعلی چنین مذاکراتی در چه زمانی آغاز شوند.

هرچند آذربایجان و ارمنستان به دنبال خواسته‌های سرزمینی خود در منطقه قره باغ هستند، اما بازیگران خارجی، از این جنگ توقعات دیگری دارند. انتشار خبرحضور تکفیری‌ها در این درگیری‌ها از یک سو و دخالت رژیم صهیونیستی از سوی دیگر و بی عملی گروه مینسک باعث شده تا بسیاری از ناظران بگویند، منطقه قره باغ حتی اگر باز هم آتش بسی صورت بگیرد، در آینده خطرساز خواهد بود. آتش بس به معنای این است که دو طرف برای مدتی به خاطر مذاکرات، دست از حملات خود می‌کشند. تجربه نشان داده که چنین وضعیتی میان آذربایجان و ارمنستان بسیار ناپایدار است و در هر زمان می‌تواند دوباره به درگیری بیانجامد.

تجربه گروه مینسک نشان داده که رسیدن به یک صلح در این ناحیه کار ساده‌ای نیست. کارشناسان می‌گویند خود گروه مینسک هم نخواسته آن طور که باید و شاید خود را درگیر این دو کشور کند، اما با باز شدن پای بازیگران فرا منطقه ای، نگرانی‌ها بابت اینکه زمین بعدی برای جنگ پس از افغانستان، سوریه و عراق، ناحیه مورد مناقشه میان ارمنستان و آذربایجان باشد، بالا گرفته است. از آن سو حمایت روسیه از ارمنستان و حمایت ترکیه از آذربایجان باعث شده تا تعادل بر هم خورده و اختلافات رنگ جدی تری به خود بگیرند.

کشته شدن ۴۰۰ نفر در طول کمتر از سه هفته نشان می‌دهد که این منطقه پتانسیل بالایی برای درگیری‌های گسترده دارد و اگر بازیگران بی طرف پا در میانی نکنند، آتش جنگی که در مهرماه ۱۳۹۹ به راه افتاد، می‌تواند دامن این دو کشور را بگیرد.

---

بیشتر بخوانید: نگرانی از وضعیت اقلیت‌های قومی جمهوری آذربایجان در جنگ قره باغ

---

این تنها اروپائی‌ها نیستند که به خاطر دو خط گاز و نفتی که از جمهوری آذربایجان به اروپا می‌رود و از نزدیکی مناطق مورد مناقشه عبور می‌کند، نگرانند. بحران بین المللی که می‌تواند درپی این جنگ در قره باغ رخ دهد، بسیاری از کشور‌ها رانگران کرده است. از سوی دیگر برای ایران موضوع علاوه بر نگرانی از ایجاد جنگی تازه، موضوع هم مرز بودن با هر دو کشور هم مطرح است. تهران از ابتدای این درگیری‌ها با اتخاذ موضع بی طرفی دو طرف را به صلح و سازش فرا خواند.

هفته پیش ایران اعلام کرد که طرحی را برای قره باغ آماده کرده است. سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت خارجه در مورد این طرح گفته بود: ایران از روز اول به همه طرف‌ها اعلام کرد که مسیر نظامی برای حل و فصل این منازعه چند دهه‌ای وجود ندارد. ما مجدداً ضمن احترام به تمامیت ارضی آذربایجان و خروج نیرو‌ها از شهر‌های اشغالی، تاکید می‌کنیم که باید هرچه زودتر توقف درگیری‌های نظامی برای آغاز گفتگو‌های سیاسی فراگیر و زمان‌دار اتفاق بیافتد. ایران در این زمینه طرحی را آماده کرده است که این طرح در چارچوبی که عرض کردم با جزئیات آماده شده است که با مشورت هر دو طرف موضوع و همچنین همسایگان و دولت‌های منطقه پیگیری خواهد شد.

ناظران می‌گویند طرح ایران مشتمل بر مواردی، چون ایجاد آتش بس و خروج ارمنستان از ۷ ناحیه در جمهوری آذربایجان است و بر ایجاد صلح و تامین منافع دو طرف تمرکز دارد. از سوی دیگر پارلمان منطقه قره باغ که از سوی جامعه جهانی به رسمیت شناخته نمی‌شود از ایران، روسیه و ارمنستان درخواست کرده که مرکز مشترکی برای مبارزه با تروریسم تشکیل دهند. به نوشته اسپوتینیک در این بیانیه با تاکید بر صلح و امنیت بین المللی و همکاری مفید میان کشور‌های منطقه برای مقابله با تروریسم، ادعا شده است که برخی تروریست‌های بین المللی و مجموعه‌های تندرو از سوریه و عراق و لیبی به کمک ترکیه وارد این منطقه شده اند.

از سوی دیگر سید عباس موسوی سفیر کشورمان در جمهوری آذربایجان درباره نقض آتش بس در منطقه قره باغ نوشت: ایران از نقض آتش بس از سوی جمهوری آذربایجان و ارمنستان متاسف است و حمله به غیرنظامیان و مناطق مسکونی را محکوم کرد.
موسوی در ادامه اظهار کرد: ایران آمادگی اش برای تسهیل مذاکرات میان طرف‌های در جنگ را بر اساس قوانین بین‌المللی، احترام به تمامیت ارضی و تخلیه مناطق اشغال شده اعلام می‌دارد.

موضع ایران در مورد جنگ قره باغ روشن است، تهران بدون اینکه طرف هیچ یک از دو طرف را بگیرد بر اصل بی طرفی پافشاری کرده و اهمیت آتش بس و رسیدن به یک راه حل نهایی را دنبال می‌کند که در آن اختلافات مرزی بین اذربایجان و ارمنستان، دیگر آتش زیرخاکستر نباشد و دو طرف بر اساس اصول و قواعد بین المللی موضوع را حل کنند.