نگرانی درخصوص ورود تیلاپیا به حوضه دریای خزر

رویداد۲۴- اختلاف نظر بین دو سازمان شیلات و محیطزیست بر سر پرورش ماهی تیلاپیا همچنان ادامه دارد. در یک طرف شیلات ادعا می‌کند که ماهی تیلاپیا گونه مهاجم نبوده و می‌تواند رونق اقتصادی در فعالیت‌های صیادی داشته باشد و در سوی دیگر محیطزیست نظری مغابر دارد و گونه غیربومی تیلاپیا را گونه‌ای مهاجم می‌داند که می‌تواند خسارات اقتصادی- اجتماعی به بار آورد.

حسین ولی‏خانی کارشناس و محقق گونه‌های غیربومی آبزی، در گفت وگو با ایسنا درباره ادعای پیرامون پرورش تیلاپیا در کشور می‌گوید: از میان ماهیان متعلق به گروه تیلاپیا، تنها سیکلید ایرانی گونه بومی ایران است که در رودخانه‌های منتهی به تنگه هرمز زیست می‌کند. در سال 87، موسسه تحقیقات علوم شیلاتی گونه غیربومی تیلاپیای نیل را از کشور اندونزی به منظور معرفی به صنعت آبزی‌پروری وارد کشور کرد و در این راستا سازمان حفاظت محیط‌زیست تنها مجوز پروژه آزمایشی در مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور در بافق یزد را صادر کرد.

وی ادامه داد: از زمان ورود این ماهی تاکنون، فشار مستمر و سنگینی از طرف مجموعه شیلات برای گرفتن مجوز به منظور پرورش گسترده تیلاپیای نیل به سازمان محیط‌زیست به‌عنوان متولی امر وارد شده است، درحالی‏که سازمان محیط‌زیست استدلال می‌کند که این ماهی اثرات مخرب زیست‌محیطی فراوانی را بعد از ورود به اکوسیستم‌های طبیعی داشته و پتانسیل تبدیل شدن به آفت را دارد.

ولی‏خانی درباره مشاهده یکی دیگر از انواع تیلاپیا تحت عنوان «زیلی» برای نخستین بار در کشور گفت: در سال 91 تیلاپیا زیلی در تالاب شادگان و رودخانه بهمنشیر و در سال 93 تیلاپیا آبی در رودخانه کارون برای اولین بار مشاهده شدند که براساس گزارشات مسئولین محلی، این ماهیان به تعداد زیاد در بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب‌های استان خوزستان پراکنده شده و مشکلات زیادی را برای آبزیان بومی و همچنین پرورش‌دهندگان ماهی و صیادان محلی ایجاد کرده‌اند.

ابهام درباره چگونگی ورود ماهیان غیربومی تیلاپیا به کشور

این کارشناس محیطزیست اظهار کرد: در مورد چگونگی ورود ماهیان غیربومی تیلاپیا به پهنه‌های آبی کشور دلایل روشنی وجود ندارد. برخی اعتقاد دارند که در خوزستان در قالب فعالیت‌های آبزی‌پروری تیلاپیا را پرورش می‏‌دادند که در نتیجه آن، به صورت تصادفی و یا عمدا به منظور افزایش میزان صید، این ماهی‏‌ها در تالاب‌ها و رودخانه‌ها رهاسازی شده‌‏اند؛ گرچه این موارد را به طور کلی نمی‏‌توان رد کرد اما احتمال آن ضعیف است چراکه تیلاپیا آبی و به‏ ویژه تیلاپیا زیلی در مقایسه با تیلاپیا «نیل» از ارزش آبزی‏ پروری کمتری برخوردار هستند.

این محقق گونه‌های غیربومی آبزی استفاده تیلاپیا از گیاهان کانال‌های زهکشی پساب نیشکر خوزستان برای تغذیه و در نتیجه کنترل این گیاهان هرز را دلیل دیگر ورود این ماهیان به کشور دانست و ادامه داد: در حال حاضر این فرضیه را  نمی‌توان رد یا تایید نمود. ورود این ماهیان از طریق آب‌های مشترک با کشورهای همسایه عاملی است که از دلایل دیگر  محتمل‌تر می ‏باشد، چراکه هر دو گونه غیربومی گزارش شده از خوزستان در کشورهای ترکیه و عراق وجود دارند. همچنین متاسفانه گزارش‌های تایید نشده‌ای از ورود گونه‌های دیگری از ماهیان تیلاپیا که به‌عنوان ماهی زینتی در فروشگاه‌های آکواریومی عرضه می‌شود به آب‌های طبیعی کشور وجود دارد.

اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت از تیلاپیای نیل به‌عنوان گونه‌ای بسیار مهاجم نام برده است

ولی‏خانی درباره تاثیرات ماهیان تیلاپیا بر اکوسیستم‌های آبی گفت: ماهیان تیلاپیا با توجه به ویژگی‌هایی که دارند تاثیرات مخربی را در مکان‌هایی که معرفی شده‌اند داشته‌اند. به‌عنوان مثال، مهاجم بودن تیلاپیای نیل در بسیاری از مناطقی که این گونه معرفی شده مانند برخی از کشورهای آمریکای جنوبی، ژاپن، چین، آمریکا، هند و پاکستان گزارش شده است. با توجه به این تجربیات و ویژگی‌های تهاجمی این ماهی، اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت از آن به‌عنوان گونه‌ای بسیار مهاجم نام برده است.

این کارشناس محیط‌زیست بیان کرد: گروهی از متخصصین گونه‌های مهاجم در اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، از بین گونه‌های مهاجم، 100 گونه‌ای که اثرات مخرب‌تری داشته‌ را معرفی کرده‌اند. برخی بر این اساس استدلال می‌کنند که از بین ماهیان تیلاپیا، تیلاپیا «موزامبیکوس» در این لیست قرار داشته و بنابراین تیلاپیا نیل این اثرات را ندارد، درحالی‏که باید توجه داشت در دستورالعمل انتخاب این 100 گونه تاکید شده است که به دلیل اینکه از دامنه متنوع‌تری از موجودات انتخاب می‌شود تنها یکی از گونه‌های هر جنس به‌عنوان نماینده در لیست قرار گرفته و عدم حضور در این لیست دلالت بر تهدید کمتر یک گونه دیگر متعلق به آن جنس نیست و بر این اساس تیلاپیا نیل و موزامبیکوس که از یک جنس هستند، شباهت‌های زیادی به هم داشته و هر دو گونه در مناطق مختلف دنیا اثرات مخربی را داشته‌اند.

نگرانی درخصوص ورود تیلاپیا نیل به حوضه دریای خزر 

ولی‏خانی با اشاره به اینکه شواهد و تجربیات ثابت کرده است که در صورت توسعه پرورش تیلاپیا نیل این ماهی قادر به استقرار در آب‌های داخلی کشور بوده و می‌تواند ویژگی‌های تهاجمی خود را بروز دهد گفت: یکی از نگرانی‌های جدی که وجود دارد این است که پرورش تیلاپیا نیل موجب شود که این گونه غیربومی به حوضه خزر راه پیدا کند. قطعا حضور این گونه به عنوان مثال در تالاب انزلی که مأمن گونه‌های بسیار ارزشمند و اقتصادی بوده و مکان تخم‌ریزی آنها است شرایط را فاجعه‌بار خواهد کرد؛ چراکه براساس منابع موجود، تیلاپیا نیل می‌تواند دمای پایین زیر 10 درجه سانتی‌گراد را تحمل کرده و در این شرایط گرچه در فصول سرد دچار رخوت می‌شود ولی با افزایش دما، می‌تواند با قدرت تکثیر بالای خود تاثیرات مخرب خود را بروز دهد.

تاثیرات مخرب ماهیان تیلاپیا بیش از گونه‏‌های دیگر مهاجم است

وی با اشاره به اینکه اگرچه گونه‌های دیگری مانند کپور معمولی و قزل‌آلای رنگین‌کمان نیز در لیست 100 گونه مهاجم قرار دارد، گفت: تجربه چند ساله حاصل از حضور ماهیان تیلاپیا در کشور نشان‌دهنده تاثیرات بسیار مخرب‌تر آنهاست. در حالی که تا سال 91 هیچ گزارشی از صید این ماهیان وجود ندارد اما بعد از گذشت چند سال در بررسی‌های انجام گرفته در سال 94- 93 مشخص شد که تیلاپیا زیلی که حتی در این لیست 100 گونه مهاجم قرار ندارد توانسته در تالاب بین‌المللی شادگان فراوان‌ترین گونه شده و در بیشتر رودخانه‌ها و تالاب‌های استان خوزستان گسترش پیدا کند. حتی مشاهدات نشان می‌دهد که تیلاپیا آبی که با تیلاپیا نیل در یک جنس قرار دارند در حال گسترش به سایر نقاط بوده و از لحاظ فراوانی نیز در حال افزایش است، به طوری که در رودخانه اروند فراوانی بالایی را نشان می‌دهد.

این کارشناس محیط زیست ادامه داد:  گرچه با بررسی آمارهای صید گذشته تالاب شادگان، کپورمعمولی فراوانی بالایی را نشان می‌دهد اما باید توجه داشت که یکی از عوامل اصلی آن رهاسازی هر ساله این ماهی توسط شیلات برای افزایش میزان صید است. این عمل غیرکارشناسی که نشان‌دهنده عدم درک صحیح درباره گونه‌های غیربومی و اثرات آنها می‏‌باشد، عرصه را برای گونه‌های بومی و ارزشمند تنگ کرده و شرایط را پیچیده‌تر می‌کند. در مورد قزل‌آلای رنگین‌کمان نیز می‌توان گفت که بیشترین نگرانی که در مورد این گونه وجود دارد افزایش آلودگی آب‌های جاری از طریق مراکز پرورش این ماهی است. چرا که این گونه احتمالا در مناطق بسیار محدودی از آب‌های طبیعی کشور توانایی تولیدمثل دارد.

شیلات به تعهدات خود درخصوص پرورش تیلاپیا عمل نکرده است

این محقق گونه‏‌های غیربومی آبزی اظهار کرد: طبق اظهار نظر مسئولین مقرر بوده است که این ماهی به منظور پرورش در سیستم‌های بسته وارد شده و پژوهش‌های مربوط به آن به صورت آزمایشی در مرکز تحقیقات ملی آبزیان آب‌های شور انجام شود ولی برخلاف این تعهدات، مشاهده شد که این ماهی در استخرهای خاکی مورد پرورش قرار گرفت و حتی پرورش‌دهندگان خصوصی نیز وارد این پروژه شدند. متاسفانه علی‌رغم مخالفت صریح سازمان محیط‌زیست با پرورش تیلاپیا اخیرا گزارش‌هایی از پرورش و فروش غیرقانونی بچه‌ماهی تیلاپیا در کشور مشاهده می‌شود. مسلما تا زمانی که تشکیلات مربوط به تیلاپیا در بافق یزد برپا بوده و اصرار بر پرورش آن از سوی مجموعه شیلات وجود دارد، این گزارش‌ها ادامه خواهد داشت. در این صورت اگر تیلاپیا به صورت غیرقانونی در کشور پخش شود قطعا این مجموعه مقصر می‏باشد چرا که آنها این موضوع را مطرح کرده و این انگیزه را در پرورش دهندگان ایجاد کرده‌اند. مسلما استفاده از تجربیات کشورهای پیشرو برای کشور مفید خواهد بود، به عنوان مثال در ایالت کویینزلند استرالیا برای اینکه انگیزه‌ای برای پرورش تیلاپیا ایجاد نشود مصرف تیلاپیا ممنوع است.

ولی‏خانی در پایان اظهار کرد: سازمان شیلات و موسسه تحقیقات علوم شیلاتی براساس قانون حفاظت و بهره‌برداری از منابع آبزی و همچنین اساسنامه‌های خود ملزم به حفاظت، بهسازی آبزیان و تحقیق و پژوهش در این موارد در آب‌های داخلی هستند. با توجه به مشکلات و خطراتی که ماهیان تیلاپیا بر گونه‌های بومی، محیط‌زیست آنها و حتی پرورش‌دهندگان ماهی و صیادان کشور ایجاد کرده‌اند، شاید بهتر آن باشد که مجموعه شیلات کشور برای کنترل این ماهیان به کمک سازمان حفاظت محیط‌زیست آمده و از گسترش این آسیب‌ها اجتناب کند. با توجه به اینکه در مناطق مرکزی کشور که دچار بحران آب بوده و حتی منابع آبی لب‏شور و شور برای مصارف غیرآشامیدنی مردم و نیز در فعالیت‌های صنعتی مورد استفاده قرار می‌گیرد، سوالی که مطرح می‌شود این است که با وجود این شرایط آیا فعالیت‌های آبزی‌پروری که به آب زیادی احتیاج دارد، در این مناطق منطقی به نظر می‌رسد. بر ‌فرض که در این مناطق آب اضافی برای فعالیت‌های آبزی‌پروری وجود دارد، در این شرایط آیا بهتر نیست که این میزان آب به پرورش ماهیان بومی همچون ماهیان خاویاری اختصاص داده شود. شاید در این صورت عقب افتادگی سال‌های گذشته که باعث شده حتی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس نیز در تولید خاویار از ایران پیشی بگیرند، جبران شود.