اشغال سفارت آمریکا و آغاز یک بحران بی‌پایان

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده از نمای بیرونی سفارت آمریکا در ایران در خیابان طالقانی (تخت جمشید سابق) که روز سیزده آبان سال ۵۸ توسط جریان خط امام اشغال شد. در این روز دانشجویان پیرو امام از دیوار سفارت بالا رفتند و آنجا را تمام کارکنان آنجا را گروگان گرفتند.

دهم آبان ماه سال ۱۳۵۸ روزی بود که محمدرضاشاه پهلوی پس از آوارگی در چند کشور مختلف و بعد از پیگیری‌های فراوان وکلایش، موفق شد برای درمان سرطان خود وارد ایالات متحده آمریکا شد. در آن ماه‌های پر تب و تاب، انقلابیون و اغلب مردم به دنبال محاکمه مسئولان پیشین حکومت بودند و افسران و نظامیانی که موفق به فرار از ایران نشده بودند، یکی پس از دیگری اعدام می‌شدند اما خواست اصلی انقلابیون دستگیری و اعدام شاه بود؛ بنابرین از زمان پیروزی انقلاب، دیپلمات‌های دولت جدید تلاش می‌کردند به واسطه مذاکره با کشور‌های مختلفی که شاه در آن‌ها اقامت داشت، حکم استرداد او و خانواده‌اش به ایران را بگیرند.

هیچ دولتی خواست جمهوری اسلامی را برای استرداد شاه نپذیرفت و ایالات متحده نیز از بیم تیره‌تر شدن روابط ایران و آمریکا به شاه اجازه ورود به آمریکا را نمی‌داد. اما با وخامت بیشتر اوضاع جسمی وی، نهایتا اجازه ورود صادر شد و محمدرضاشاه در بیمارستانی در شهر نیویورک بستری شد. ورود شاه به آمریکا آغاز تنش‌های دامنه‌داری بین ایران و غرب بود که تبعات آن هنوز در زندگی مردم ایران دیده می‌شود.

چگونگی اشغال سفارت آمریکا

پدانشجویان مسلمان پیرو خط امام در حالیکه برای راهپیمایی سالروز کشتار ۱۳ آبان از مقابل سفارت آمریکا در خیابان طالقانی تهران عبور می‌کردند، تصمیم خود را برای ورود به این سفارت عملی کردند و با بالارفتن از دیوار سفارت آمریکا، آنجا را به اشغال خود درآوردند.  این دانشجویان خواستار استرداد شاه از آمریکا به ایران بودند و توسط نیرو‌های مختلفی چون چپ‌ها و مسلمانان چپ‌گرا حمایت می‌شدند.

بیشتر بخوانید:

دولت مهندس بازرگان پیش از استعفا

آمریکا چگونه برای ایران به «شیطان بزرگ» تبدیل شد؟

چرا جمهوری اسلامی همیشه در شرایط حساس کنونی است؟

تصویر نایاب از گروگان‌گیری دیپلمات‌های آمریکایی

درخواست از کارتر برای بازگرداندن شاه به ایران

ماشاالله قصاب مامور حفاظت از سفارت آمریکا در کنار سفیر

در روزنامه کیهان همان روز در گزارشی از چگونگی اشغال سفارت به نقل از گوهری مسئول ارشاد کمیته انقلاب منطقه ۶ آمده که «با توجه به راهپیمایی ۱۳ آبان گروهی از پاسداران در مقابل سفارت آمریکا مامور حفاظت می‌شوند، اما هجوم دانشجویان تلاش آن‌ها را بی‌اثر می‌کند و تعدادی از دانشجویان وارد سفارت می‌شوند.»

به نوشته این روزنامه «بعد از ظهر ۱۳ آبان گروهی از کارکنان ایرانی و ارباب رجوع‌ها آزاد می‌شوند، اما کارمندان آمریکایی سفارت با چشم بسته به محل دیگری منتقل می‌شوند.» این اتفاق به بزرگترین بحران رابطه ایران و آمریکا تبدیل شد. دولت موقت مهندس بازرگان نیز در اعتراض به این اقدام استعفا داد و استعفای دولت موقت در پانزدهم آبان پذیرفته شد.

شرط ایران برای آزادی گروگان‌های آمریکایی

به گزارش رویداد۲۴ شروط اولیه جمهوری اسلامی ایران برای خاتمه به بحران گروگان گیری، بازگرداندن محمدرضا شاه پهلوی برای «محاکمه» و «تحویل دارایی‌های او به ایران» بودند که محقق نشدند. نخستین واکنش آمریکا به این گروگان‌گیری، قطع روابط دیپلماتیک با ایران و وضع تحریم‌های تسلیحاتی بود که بر اساس آن ایران حتی پول تسلیحاتی که پیش از آن به آمریکا داده بود را نیز نمی‌توانست در یافت کند. پس از آن تحریم‌های اقتصادی دیگری وضع شدند که تا امروز هم ادامه دارند.

آیت الله خمینی در واکنش به این تحریم‌ها چنین موضع گرفتند: «ما یک ملتی هستیم که به این گرسنگی خوردن‌ها عادت کرده‌ایم. ما روزه می‌گیریم. ما در هر هفته یک روز گوشت می‌خوریم. یک وعده هم ممکن است غذا [در روز] بخوریم.» ایشان با اشاره به جمعیت ایران در آن زمان به آمریکا هشدار داد: «ما سی و پنج میلیون جمعیت داریم که این‌ها بسیاری‌شان، بسیار زیادشان، آرزوی شهادت می‌کنند. ما با این سی و پنج میلیون به میدان می‌رویم. بعد که ما همه شهید شدیم، خودتان با ایران هر کاری می‌خواهید بکنید.» و به این ترتیب تلاش کرد فضایی ایجاد کند که مردم از تحریم‌ها نگران نشوند.

در ۲۱ آبان، آمریکا صادرات نفت ایران را نیز تحریم کرد و در ۲۳ آبان، دامنه تحریم‌های دولت کارتر به کلیه سپرده‌های دولت ایران در بانک‌های آمریکایی در ایالات متحده و اروپا گسترش یافت. دولت کارتر، همچنین به بانک‌های آمریکایی اجازه داد که مطالبات ادعایی خود علیه تهران را از حساب‌های مسدود شده ایران در اروپا برداشت کنند.

اما تحریم‌های اقتصادی در آن زمان چندان واکنشی در بر نداشت. خطر اصلی نیز مقابله نظامی آمریکا با ایران بود. در واقع آنچه برای ایرانیان اهمیت داشت تحریم‌های سنگین آمریکا نبودند بلکه بازگرداندن اموال شاه و در مراحل اولیه خود وی بود. دلیل چنین خواستی نیز داستان‌های مختلفی بود که درباره شاه و ثروتش گفته در افواه عمومی بود.

آیت الله خمینی در مصاحبه‌ای با خبرنگار سی.بی.سی در ۲۷ آبان، آزادی گروگان‌ها را منوط به بازگرداندن شاه و دارایی‌های خاندان پهلوی به ایران دانست: «دارایی‌های ایران بسیار در دست شاه مخلوع و بستگان اوست و این در بانک‌های آمریکا و سایر کشور‌ها متمرکز است. مطلبی که اهمیتش بیشتر از این است، این است که ما می‌خواهیم او بیاید و ما ریشه این جنایاتی که این شخص در طول سی و هفت سال تقریباً به ایران کرده است و این خیانت‌هایی که به ایران کرده است و این آدم‌کشی‌های دسته‌جمعی که کرده است را به دست بیاوریم که این به امر کی بوده است.»

آمریکا برای حل بحران اقدامات فراوان دیگری هم انجام داد، از واسطه کردن پاپ ژان پل دوم تا فرستادن نامه کارتر برای امام. اما آیت‌الله تنها با استرداد شاه حاضر بود دستور آزادی گروگان‌ها را بدهد.

آغاز تحریم‌های آمریکا علیه ایران

در همین حال و در ۲۴ آذرماه شاه از آمریکا خارج شد و به پاناما رفت. بنابرین دیگر شرطی بین ایران و آمریکا باقی نبود. اما باز هم گروگان‌ها آزاد نشدند و بحران ادامه یافت. به گزارش رویداد۲۴ رئیس جمهور آمریکا در ۱۸ فروردین ۱۳۵۹ دستور قطع رابطه کامل ایالات متحده با ایران را صادر کرد، که کلیه روابط دوجانبه دیپلماتیک و تجاری -به جز صادرات غذا و دارو- را در بر می‌گرفت. در ۲۸ فروردین، جیمی کارتر با صدور یک فرمان اجرایی جدید، هرگونه معامله اتباع آمریکا با ایرانی‌ها، کلیه واردات از ایران و حتی هرگونه سفر میان دو کشور را ممنوع اعلام کرد. همچنین، تمام تسلیحات نظامی سفارش داده شده از سوی ایران -حتی آن‌ها که حکومت پهلوی پولشان را داده بود- توقیف شدند.

پس از درگذشت محمدرضاشاه در قاهره نیز امام شروط جدیدی برای رفع بحران گذاشت و چنین گفت: «اینان... با بازپس دادن اموال شاه معدوم و لغو تمام ادعا‌های آمریکا علیه ایران و ضمانت به عدم دخالت سیاسی و نظامی آمریکا در ایران و آزاد گذاشتن تمامی سرمایه‌های ما آزاد می‌گردند. البته این امر را محول به مجلس اسلامی نموده‌ام تا آنان به هر نحو که صلاح می‌دانند عمل نمایند.»

مجلس وقت نیز شروطی گذاشت که آمریکا نپذیرفت. یکی از آن‌ها دادن دارایی‌های شخصی خاندان پهلوی به ایران بود. این دارایی‌ها خصوصی به حساب می‌آمدند و دست زدن به آن‌ها بر خلاف قانون اساسی ایالات متحده بود. همین عامل اصلی عدم پذیرش آمریکا و ادامه بحران شد.

با حمله ارتش عراق به ایران، دولت انقلابی نیاز فوری به اموال بلوکه شده پیدا کرد و به صرافت مذاکره و حل بحران گرفت. اوضاع وخیم اقتصادی و جنگ همه‌جانبه نظامی، ایران در فشاری بی‌سابقه قرار داده بود. با ادامه بحران، مطالبه اصلی تهران برای آزادی گروگان‌ها، به آزادی دارایی‌های توقیف شده‌اش از سوی آمریکایی‌ها تبدیل شد. یعنی همان دارایی‌هایی که در واکنش به اشغال سفارت وضع شده بودند.

دولت ابتدا آزادسازی ۲۴ میلیارد دلار اموال خود را شرط رهایی گروگان‌ها اعلام کرد که آمریکا نپذیرفت. سپس مبلغ درخواستی به ۸ میلیارد دلار رسید که دولت آمریکا با کسر ۵ میلیارد دلار آن برای وام‌های دریافتی ایران از آمریکا در سال‌های پیش از انقلاب و غرامت دیرکرد آن‌ها نهایتا ۳ میلیارد دلار به ایران داد و گروگان‌ها در دی ماه و همزمان با مراسم سوگند رونالد ریگان که در صورت عدم حل بحران بنای حمله نظامی به ایران را داشت، آزاد شدند.