دیدار رئیس جمهور ترکیه با محمدرضاشاه پهلوی
رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در اردیبهشت سال ۱۳۴۷ که محمدرضا شاه پهلوی در فرودگاه مهرآباد از جودت سونای رئیس جمهور ترکیه استقبال کرد. ارتشبد بهرام آریانا نیز در پشت تصویر مشخص است.
«جودت سونای» افسر نظامی و سیاستمدار برجسته ترکیه در دوران تصدی خود به عنوان پنجمین رئیس جمهور ترکیه از سال ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۶ نقش مهمی در شکل دادن به روابط خارجی ترکیه ایفا کرد. او یک نظامی تمام‌عیار بود که در جنگ استقلال ترکیه نقش مهمی داشت و پس از کودتای نظامیان علیه دولت «عدنان مندرس» وارد عالم سیاست شد. وی در دوران کودتا رئیس ستاد ارتش بود و زمانی که «جمال گورسل» رئیس کودتاچیان، بیمار و ناتوان شد گزینه ریاست جمهوری کسی نبود جز جودت سونای.
سونای در دوره‌ای به قدرت رسید که ترکیه دچار بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی بود. هدف اصلی او سامان دادن به اوضاع نابه‌سامان سیاسی و اقتصادی کشور بود و معتقد بود که توسعه بلندمدت جز با توسعه سیاسی ممکن نیست. او خودش با کودتا سر کار آمده بود اما به شکلی عجیب برای تحکیم دموکراسی در ترکیه کوشش کرد و نقش مهمی در تسهیل گذار از دولت نظامی به حکومت دولت مدنی و احیای نهاد‌های دموکراتیک در ترکیه داشت.
او بر اهمیت حاکمیت قانون، کثرت‌گرایی سیاسی و احترام به آزادی‌های فردی تاکید می‌کرد و این مساله باعث خوشنامی وی در میان سیاستمداران ترکیه‌ای شده است. البته مساله سرکوب کُرد‌ها و سیاست ترکیه در مساله قبرس خوشنامی بین‌المللی وی را تا حدی خدشه دار کرده است.
بیشتر بخوانید: سفر ژنرال دوگل به ایران به دعوت محمدرضا شاه پهلوی
به گزارش رویداد۲۴ سونای در حفظ ثبات سیاسی با چالش‌هایی از جمله اختلافات داخلی در احزاب سیاسی و درگیری‌های ایدئولوژیک مواجه بود. با این حال، تعهد او به اصول دموکراتیک و توانایی او در جهت یابی از پیچیدگی‌های سیاسی به تحکیم دموکراسی در ترکیه کمک کرد.
از منظر اقتصادی نیز دولت سونای نسبتا موفق عمل کرد. او سیاست‌هایی را با هدف تسریع صنعتی شدن و نوسازی ترکیه با تمرکز بر بهبود زیرساخت‌ها، تقویت تنوع اقتصادی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی اجرا کرد و در برنامه توسعه پنج‌ساله دوم بود که در سال ۱۹۶۳ راه‌اندازی شد، بسیاری از صنایع مدرن ترکیه، از جمله صنعت نساجی را بنیان‌گذاری کرد.
برخلاف محمدرضاشاه پهلوی، جنبه‌های سیاسی و اقتصادی دولت سونای در هم تنیده بودند. تحکیم دموکراسی محیطی مساعد برای توسعه اقتصادی ایجاد کرد چرا که ثبات سیاسی و حاکمیت قانون پایه محکمی برای رشد سرمایه‌گذاری و افزایش شغل بود. در مقابل، پیشرفت اقتصادی نیز نقش مهمی در حفظ ثبات سیاسی ایفا کرد، زیرا بهبود استاندارد‌های زندگی و فرصت‌های شغلی حمایت عمومی از دولت را تقویت کرد.
سونای سیاستمداری عملگرا بود و در دوران ریاست جمهوری خود تلاش بسیاری برای تحکیم روابط خارجی ترکیه با کشور‌های منطقه انجام داد که یکی از این کشور‌ها ایران بود. هم ترکیه و هم ایران در مکان‌های استراتژیکی قرار داشتند و به عنوان پلی بین اروپا، آسیا و خاورمیانه عمل بودند.
دوره تصدی جودت سونای شاهد چندین تحول قابل توجه در روابط ترکیه و ایران بود. اول از همه، همکاری‌های اقتصادی بین دو کشور با افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری مشترک گسترش یافت. تبادلات فرهنگی و آموزشی نیز در اولویت قرار گرفت و ارتباطات مردمی تقویت شد.
پیشینه روابط ایران و ترکیه
روابط ایران و ترکیه در دوران پهلوی اول و دوم نسبتا مستحکم و دوستانه بود. سفر رضاشاه به ترکیه و دیدار با آتاتورک نقطه عطف روابط میان دو کشور حساب می‌شود. اما مهمتر از سفر رضاشاه به ترکیه، معاهده سعدآباد است که در تیرماه سال ۱۳۱۶ منعقد شد.
چهار کشور ایران، ترکیه، پاکستان و عراق در این معاهده متعهد شدند که از مداخله در امور داخلی یکدیگر خودداری نموده و مرز‌های مشترک را محترم بشمارند. این معاهده از منظر ژئوپولتیک بیشتر به نفع ترکیه بود تا ایران چراکه ترکیه در آن کنترل قسمت‌هایی از ارتفاعات آرارات را به‌دست آورد. اما در طولانی‌مدت باعث حفظ امنیت و ثبات منطقه شد و از وقوع جنگ و تنش‌های مرزی جلوگیری کرد. اما روابط دو کشور در دوران ریاست جمهوری سونای، که هردو کشور در ثبات سیاسی و اقتصادی نسبی بودند، بیشتر تقویت شد.
سونای و شاه ایران دلایل خوبی برای همکاری با یکدیگر داشتند که مهمترین آن‌ها سرکوب مبارزین کُرد بود که هم در ایران و هم در ترکیه فعال بودند. سرکوب آن‌ها نیاز به تبادل نظامی و اطلاعاتی هردو کشور داشت. رئیس جمهور پیش از سونای، جمال گورسل که او نیز روابط خوبی با محمدرضاشاه داشت یکی از کُردستیز‌ترین سیاستمداران ترکیه به حساب می‌آید و جمله معروفی به این مضمون دارد که «بر صورت کسی که خود را کُرد می‌داند باید تف کرد.»
سونای نیز در خط گورسل حرکت می‌کرد و با توجه به سیاست‌های مشابه محمدرضاشاه برای سرکوب کُرد‌ها با وی متحد شد. سفر کوتاه سونای به ایران در سال ۱۳۴۵ باعث تقویت دولت وی با حکومت پهلوی بود و اداره پست ایران تمبر یادبودی به مناسبت این سفر چاپ کرد. پس از آن نیز سونای چندبار به ایران آمد.
اسدالله علم در یادداشت‌های به یکی از سفر‌های کوتاه سونای به ایران اشاره کرده است: «پیش از ظهر برای ناهار به تهران برگشتیم. ناهارِ جودت سونای، رئیس جمهور ترکیه که از افغانستان بر می‌گشت و در فرودگاه مهمان شاهنشاه بود. من سر ناهار بودم. مذاکرات در اطراف RCD بود (پیمان همکاری اقتصادی منطقه) انجام شد. دو بعد از ظهر او رفت. بعد از ظهر قدری استراحت کردیم. شاهنشاه جلسه عالی دفاع ملی را داشتند. شب سر شام بودم.»
با این حال، رویکرد متفاوت حکومت پهلوی در مساله قبرس، روابط دوجانبه ایران و ترکیه را تیره کرد. ترکیه از ترک‌های قبرس حمایت می‌کرد و خواهان پیوستن قبرس به خاک ترکیه بود. در مقابل حکومت پهلوی حامی یونانی‌های قبرس بود. تنش‌های داخلی قبرس در دوران ریاست جمهوری سونای وجود داشت و نهایتا یک سال پس از اتمام ریاست جمهوری وی، ترکیه به کشور قبرس حمله نظامی کرد و این باعث تیرگی مضاعف روابط ایران و ترکیه شد.
روابط ایران و ترکیه تا چند سال زیر سایه همین تنش تیره شده بود، اما در سال ۱۳۵۴ شاه در دیدار با سفیر ترکیه با تعدیل کردن مواضع خود تلاش کرد روابط سیاسی خود با ترکیه را بازسازی کند. محمدرضاشاه در این دیدار خطاب به دیپلماتهای ترک گفت: «درمورد قبرس، ما همواره علاقمندی کامل خود را نسبت به حقوق جامعه ترک این جزیره اعلام داشته‌ایم و صمیمانه امیدواریم که هر چه زودتر مذاکرات رهبران جوامع ترک و یونانی قبرس از سر گرفته‌شود و به نتایج کاملاً رضایت‌بخش منتهی گردد. از نظر ما همان‌طور که شما متذکر شدید، بازگرداندن سرزمین‌های اشغال‌شده عربی و احقاق حق ملی مردم فلسطین، شرط اصلی استقرار صلح واقعی در منطقه است.»
بخوره تو سر ......