امام محمد باقر کیست؟
رویداد۲۴ مهسا احمدی: ابوجعفر محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم‌السلام، امام پنجم از ائمّه دوازده امامی و یکی از چهارده معصوم است. وی یکی از امامانی بود که نهضت علمی بزرگی را در جهان اسلام به راه انداخت.
زندگینامه امام محمد باقر (ع)
امام باقر (ع) فرزند امام سجاد (ع) و فاطمه دختر امام حسن (ع) است. بر پایه حدیث لوح که جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده، پیامبر اکرم پیش از به دنیا آمدن امام باقر (ع)، نام او را محمد و لقبش را باقر (شکافنده) گذاشته بود. او ملقب به «باقر العلوم»، «شاکر»، «هادی» و «اَمین» بود؛ اما مشهورترین لقبش «باقر» (شکافنده) است. یعقوبی می‌نویسد: «بدان سبب باقر نامیده شد که علم را شکافت.» به گفته شیخ مفید، امام باقر (ع) در علم، زهد و بزرگواری از همه برادرانش برتر و قدر و منزلتش بیشتر بود و همه او را به عظمت می‌ستودند. چون نسب او هم به امام حسن (ع) و هم به امام حسین (ع) می‌رسد، به او لقب هاشمیٌ بین هاشمیَّیْن، عَلَویٌّ بین علویَّیْن و فاطمیٌ بین فاطمیَّیْن را نیز داده بودند.
کنیه اش «ابو جعفر» است در منابع روایی بیشتر با عنوان ابوجعفر اول یاد می‌شود، تا با ابوجعفر ثانی (امام جواد (ع)) اشتباه نشود.
ولادت امام محمد باقر (ع)
امام باقر (ع) در اول رجب سال ۵۷ قمری در مدینه به دنیا آمد. برخی ولادتش را ۳ صفر همان سال نقل کرده‌اند. او در واقعه کربلا در حالی که خردسال بود، حضور داشت. ابن شهرآشوب در مناقب از دو کتاب «البِدَع» و «شرح الاخبار» نقل کرده که آن که در کربلا کشته شده علی اصغر است که حدوداً دوازده ساله بوده و نسل امام حسین (ع) از علی اکبر (که همان امام سجاد است) تداوم یافته است. وی این قول را قابل اعتماد دانسته و سن علی بن الحسین (امام سجاد) پسر بزرگ امام حسین را در کربلا ۳۰ و سن امام محمد باقر (ع) را ۱۵ معرفی کرده‌اند.
همسران و فرزندان امام محمد باقر (ع)
بر اساس منابع تاریخی امام باقر (ع) سه همسر و هفت فرزند داشتند.
دوره امامت امام محمد باقر (ع)
امام باقر (ع) در سال ۹۵ قمری پس از شهادت پدرش به امامت رسید و تا زمان شهادت (سال ۱۱۴ق) به مدت ۱۸ سال امامت را بر عهده داشت. از مهم‌ترین دلایل امامت وی احادیث برجا مانده از پیامبر (ص) که در آن‌ها به امامت وی پس از امام زین العابدین اشاره شده است. امام سجاد (ع) نیز به امام محمد باقر (ع) بسیار توجه میکرد و در پاسخ سوالی در این باره فرمود: «این بدان سبب است که امامت در فرزندان او باقی خواهد ماند تا روزی که قائم ما قیام کند و دنیا را پر از عدل و قسط نماید. پس او هم امام است و هم پدر امامان».
نهضت علمی امام باقر (ع)
امام محمد باقر (ع) جنبش علمی به وجود آورد که در دوره امامت فرزندش امام صادق (ع) به اوج رسید. وی در علم، زهد، عظمت و فضیلت سرآمد بنی هاشم بود و روایات و احادیث وی در زمینه علم دین، آثار و سنت نبوی، علوم قرآن، سیره و فنون اخلاق و آداب بدان حد است که تا آن روز از هیچ یک از فرزندان امام حسن (ع) و امام حسین (ع) به جا نمانده بود. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود -شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد. پیش از امام باقر (ع)، نظرات فقهی شیعه، بسیار محدود بود. سستی پایه‌های حکومت امویان، برای امام باقر (ع) و نیز امام صادق (ع) زمینه‌ای را فراهم کرد که برای سایر ائمه (ع) فراهم نشد. این زمینه، و نیز درایت و برنامه ریزی و ذکاوت آنان سبب شد تا امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بیشترین آرای فقهی، تفسیری و اخلاقی را در کتب فقهی و حدیثی از خویش به ارث گذارند. از این رو راویانی، چون محمد بن مسلم ۳۰ هزار حدیث و جابر جعفی ۷۰ هزار حدیث از امام باقر (ع) نقل کرده‌اند. شهرت علمی امام باقر نه تنها در حجاز، بلکه در عراق و خراسان نیز فراگیر شده بود، چنان‌که راوی می‌گوید: مردمی از خراسان دورش حلقه زده و اشکالات علمی خود را از او می‌پرسند.
سال‌های ۹۴ تا ۱۱۴ق زمان پیدایش مسلک‌های فقهی و اوج‌گیری نقل حدیث درباره تفسیر بود. در این دوران گروه‌هایی مانند خوارج، مرجئه، کیسانیه و غالیان در ترویج عقاید خود تلاش می‌کردند. امام باقر (ع) استدلال‌های اصحاب قیاس را رد میکرد و میان عقاید اهل بیت با سایر فرق اسلامی مرزبندی می‌گذاشت. او درباره خوارج فرمود: خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایم‌تر و قابل انعطاف‌تر از آن است که آنان می‌شناسند.
اصحاب و شاگردان امام محمد باقر (ع)
شیخ طوسی شمار اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) را که از او نقل حدیث کرده‌اند ۴۶۲ مرد و دو زن معرفی کرده است. باقر شریف قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الباقر اسامی ۴۷۷ تن و عزیزالله عطاردی در مسند الامام الباقر ۶۵۴ تن را به عنوان اصحاب و راویان امام نام برده‌اند.
شش تن از اصحاب امام باقر (ع) را جزو اصحاب اجماع دانسته‌اند: زُرارَة بن اَعین، مَعروفِ بنِ خَرَّبوذ، بُرَید بن معاویه، فُضَیل بن یسار، محمد بن مُسلِم و ابوبصیر اَسَدی. از دیدگاه علمای شیعه، این شش تن از فقیه‌ترین فقیهان صدر اسلام از اصحاب امام باقر (ع) و امام صادق (ع) بوده‌اند.
در میان اصحاب و شاگردان امام باقر (ع) برخی از نظر اعتبار و وثاقت مورد اتفاق اهل سنت و امامیه و دسته‌ای به دلیل گرایش‌های شیعی، فقط مورد اعتماد امامیه هستند.
کتاب‌شناسی امام محمد باقر (ع)
درباره امام باقر (ع) کتاب‌های متعددی نگارش و چاپ شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
مسند الامام الباقر (ع) (۶ جلد)، عزیزالله عطاردی، تهران، نشر عطارد، ۱۳۸۱ش. این کتاب توسط محمدرضا عطائی به فارسی ترجمه شده است.
امام الباقر قدوة و اسوة، سید محمدتقی مدرسی، بیروت، مرکز العصر، چاپ دوم، ۱۴۳۱ق. این کتاب با عنوان «زندگانی باقرالعلوم حضرت محمد بن علی (ع)» به فارسی ترجمه شده است.
حیاة الامام محمد الباقر (ع)؛ دراسة و تحلیل (۲ جلد)، باقر شریف قرشی، بیروت، دار البلاغه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
امام باقر (ع) جلوه امامت در افق دانش، احمد ترابی، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
امام باقر از دیدگاه اهل سنت، رمضان قوامی دربندی، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
پیشواى پنجم حضرت امام محمد باقر (ع)، گروه نویسندگان، قم، مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۱ش (این کتاب به عربى و اردو ترجمه شده است).
راویان مشترک ف‍ری‍ق‍ی‍ن از امام محمد باقر (ع)، ت‍ه‍ی‍ه‌ک‍ن‍ن‍ده مرکز م‍طال‍ع‍ات و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات اسلامی واب‍س‍ت‍ه به دف‍ت‍ر ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات ح‍وزه علمیه قم واح‍د تاریخ و سیره اهل بیت قم، ۱۳۷۳ش.
زندگانی حضرت امام محمد باقر (ع): گ‍زی‍ده‌ای از منتهی الامال محدث قمی، ب‍ه‌ک‍وش‍ش رضا استادی، قم، دف‍ت‍ر نشر برگزیده، ۱۳۸۰ش.
زلال م‍ع‍رف‍ت: پ‍ژوه‍ش‍ی در زندگانی امام محمد باقر (ع)، م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر طاه‍ری؛ قم، گ‍ل‍س‍ت‍ان ادب، ۱۳۸۱ش.
شکافنده علوم حضرت امام محمد باقر (ع)، گروه مؤلف‍ان مجمع جهانی اهل بیت، ن‍اظر م‍ن‍ذر ح‍ک‍ی‍م، با ه‍م‍ک‍اری ش‍ه‍اب‌ال‍دی‍ن حسینی، ترجمه کاظم ح‍ات‍م‍ی طب‍ری، ۱۳۸۵ش.
شهادت امام محمد باقر (ع)
امام محمد باقر (علیه السلام)، به قول اکثر مورخان، در هفتم ذی الحجه سال ۱۱۴ هجری قمری در پنجاه و هفت سالگی در زمان خلیفه اموی «هشام بن عبدالملک» مسموم و به شهادت رسیدند و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شدند.
