نوروزخوانی چیست؟

رویداد۲۴ مریم آیتی: نوروزخوانی، نوروزی یا بهارخوانی از جمله آیین‌های باستانی ایران زمین است که بیش از هزار سال قدمت دارد و بنا بر برخی مستندات، به ایران قبل از اسلام و زمان ظهور زرتشت برمی‌گردد.

نوروزخوانی را میراث موسیقی پیش از اسلام می‌دانند که با ستایش اهورامزدا، توصیف طبیعت و زیبایی بهار و ستایش شاهان و امیران توام بود.

از این مراسم با عنوان‌های دیگری چون نوروز نو سال، امام‌ خوانی، ساونگ خوانی، بهارخوانی، نوروزنامه و تعزیه بهاری نیز در گوشه و کنار ایران نام می‌برند.

طی این روز‌ها، نوروزخوانان دوره‌گرد در کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر و روستا می‌گردند و با خواندن اشعاری آهنگین، فرا رسیدن نوروز و آغاز فصل بهار را مژده می‌دهند و از ساکنان هر دیار، مژدگانی دریافت می‌کنند.

تاریخچه نوروزخوانی

بخش گسترده‌ای از پیشینه فرهنگ کهن ایران زمین به ادبیات فولکلور و موسیقی نواحی مربوط می‌شود. شعر و موسیقی اصیلی که در همه لایه‌های آن، اعتقادات، ‌ارزش‌ها و جهان‌بینی مردم مستتر شده و به نسل‌های بعد نیز انتقال می‌یابد. در واقع، شاید بتوان ادعا کرد که بسیاری از آداب و آیین‌های پارسی در قالب ترانه و ادبیات فولکلور و از طریق نغمه‌های موسیقی دوام یافته و تا به امروز به حیات خود ادامه داده است.

علاوه بر نوروزخوانی، نغمه‌های بهاری دیگری نیز چون آیین جمشید، سبز در سبز، دل انگیزان، فرخ روز و ساز نوروز در ایران باستان وجود داشت.

ترانه‌های ساده و در عین حال عمیقی که گاه به ‌دلایل متعددی چون نبود خط موسیقی برای ثبت، در گذر زمان به ورطه فراموشی سپرده شده است. با این حال، گوشه‌هایی چون نوروز خارا، نوروز عجم، نوروز عرب، نوروز کوچک، نوروز بزرگ و نوروز صبا در ردیف موسیقی دستگاهی ایران وجود دارد که خوشبختانه از گزند زمانه در امان مانده و هنوز گاهی اجرا می‌شود.

گفته می‌شود برای نخستین بار و در حدود ۱۳۵ سال پیش از این، الكساندر خوتسكو، ایران‌شناس روسی در نوشته‌های خود به نوروزخوانی اشاره کرده بود. وی ۱۱ سال در ایران و به‌ خصوص در مناطق شمالی کشور اقامت داشت و مطالعات بسیاری در باب زبان‌شناسی ایران و گویش‌های محلی چون گیلکی، تالشی و مازنی انجام داد.

حاصل این پژوهش‌ها، کتابی تحت عنوان «نمونه‌هایی از شعر مردمی سرزمین پارس» بود که در سال ۱۸۴۲ میلادی در لندن به چاپ رسید.

خوتسکو در نوشته‌های خود تصنیف‌ها و آوازهای گیلكی و مازنی را در جایگاه ویژه‌ای قرار داده و به معرفی تصنیف‌های نوروزی و آیین نوروز خوانی در این مناطق پرداخته است.

نوروزخوانان چند نفر هستند؟

به افرادی که مراسم نوروزخوانی را اجرا می‌کنند، لقب نوروز‌خوان می‌دهند. معمولا این افراد بسیار خوش صدا هستند و اشعار مربوط به فصل بهار و سال نو را با حالت توصیفی و آهنگین می‌خوانند تا نظر مردم را به مفهوم این شعرهای زیبا جذب کنند.

نوروزخوانان معمولا تنها، دو نفره یا در گرو‌ه‌های سه و چهار نفره به اجرای این مراسم می‌پردازند و هریک وظیفه‌ای را بر عهده می‌گیرند؛ برای مثال، در گروه‌های سه نفره معمولا یکی از اعضای گروه شعر را آواز می‌کند، دیگری ساز می‌زند و بخش پاسخ یا ترجیع‌بند اشعار را با خواننده همراه می‌شود و نفر سوم «کوله‌کش» یا «بارکش» است که با کیسه‌ای بر پشت یا در دست، هدایا را با خود حمل می‌کند.

نوروزخوانان چه می‌کنند؟

برخی از نوروز خوان‌ها در مناطق غربی کشور همراه با شعرخوانی ساز و دهل هم همراه خود دارند، و گاه رقص‌های محلی را نیز چاشنی این آیین می‌کنند. از این‌رو، همواره مراسم نوروزخوانی بسیار تماشایی، شاد و جذاب با حضور مردم در کنار نوروز خوان‌ها برگزار می‌شود.

نوروزخوان‌ها آمدن فصل بهار و عید نوروز را به مردم با شعر و آواز نوید می‌دهند و مردم را به امید و شادی دعوت می‌کنند.

نوروزخوان‌ها در اغلب مناطق ایران لباس‌های ساده و در برخی شهرهای کشورمان لباس‌های محلی بر تن می‌کنند و یک چوب دستی و کوله پشتی همراه خود دارند که با زدن چوب دستی خود بر زمین مردم را از آمدن خود به کوچه و محله با خبر می‌کنند و هدیه‌های مردم را در کوله پشتی همراه خود می‌گذارند. آن‌ها با همراهی یکدیگر به درب خانه‌ها می‌‌روند و با اطلاعاتی که پیش‌تر از صاحبخانه کسب کرده‌اند، نام او را صدا می‌زنند و با حمد و ستایش پروردگار و نوید آمدن سال نو، تقاضای انعام و عیدی می‌کنند.

گفته می‌شود که چنانچه عیدی را از صاحبخانه دریافت کنند، با ابیاتی آهنگین دعاگوی او می‌شوند و در غیر این صورت، با اشعار گله آمیز منزل وی را ترک کرده و به درب خانه‌ای دیگر مراجعه می‌کنند.

صاحب‌خانه‌ها نیز اغلب با دادن مقداری پول، شیرینی، گردو، تخم‌مرغ، برنج، نخود و كشمش یا اجناس دیگر، از پیام‌آوران بهار استقبال می‌کنند و مقدم آنان را مبارک می‌شمرند.

قالب اشعاری که نوروزخوانان اجرا می‌کنند نیز در هر منطقه، متفاوت از دیگری است؛ برخی از نواحی بیشتر از نوروز و بهار و عید می‌گویند و در منطقه‌ای دیگر، اشعار نوروزی بیشتر رنگ و بوی مذهبی دارد.

شیوه اجرای نوروزخوانی

نوروزخوانی از لحاظ مضمون و نحوه اجرا به سه دسته امام‌خوانی، توصیف‌خوانی و مدح‌خوانی تقسیم می‌شود.

امام خوانی

امام‌خوانی شیوه‌ای از نوروزخوانی است که در آن به مدح امامان و معصومین می‌پردازند و در این بین، گاه به سراغ داستان‌هایی چون روایت آدم و حوا یا قصه یوسف و زلیخا نیز می‌روند.

توصیف خوانی

در توصیف‌خوانی، وصف طبیعت و بهار و رستاخیز زمین اتفاق می‌افتد و نوروزخوان، پاکی و نیکی را ستایش کرده و ترجیع‌خوان‌ها آن را تکرار می‌کنند.

مدح‌ خوانی یا هجوخوانی

مدح‌خوانی یا هجوخوانی، بخش سوم این مراسم را تشکیل می‌دهد که هدف از آن، کسب نتیجه یا درآمد از صاحب‌خانه است. در واقع، زمانی که نوروزخوانی با انعام همراه شد به این بخش مدح‌خوانی می‌گویند و برعکس، چنانچه نوروزخوان انعامی از صاحب‌خانه دریافت نکرد، هجوخوانی صورت می‌گیرد که نشانه نارضایتی نوروزخوان خواهد بود.

مزایای نوروزخوانی در شهرهای غیربومی

جابه‌جایی نوروزخوانان به نواحی غیربومی، سبب انتقال فرهنگ خاص یک ناحیه به دیگر مناطقی شده که اشتراکات فرهنگی با یکدیگر دارند؛ برای مثال، نوروزخوانان منطقه کومش به زبان طبری و نوروزخوانان طالقان نیز به طبری و گیلکی تسلط دارند. ازاین‌رو، حضور این افراد در گیلان و مازندران به انتقال بخشی از فرهنگ شفاهی و سنت‌های موسیقی در دو سوی البرز منجر می‌شود.

انواع نوروزخوانی در شاهرود

شکل اجرای نوروزخوانی، مضمون و مراحل آن نیز در نقاط مختلف ایران با یکدیگر تفاوت دارد؛ مثلا نوروزخوانی در شاهرود به دو شیوه انجام می‌گیرد و دو گروه خاص برای آن معرفی می‌کنند.

گروه اول مردانی هستند که از طریق نوروز خوانی روزگار می‌گذرانند؛ این نوروزخوانان را تحت عناوین بهار لاله‌زار، شعرخوان یا پیش‌بهار می‌شناسند که از اوایل اسفند به روستاهای مختلف می‌روند و نوید آمدن بهار می‌دهند.

این دسته از نوروزخوانان با قبای بلند سفید یا مشکی و گیوه‌ای بر پا و عصایی در دست، در گروه‌های دو تا پنج نفره سراسر منطقه کومش را زیر پا می‌گذارند و حلول سال نو را به مردم تبریک می‌گویند. آن‌ها معمولا قریحه شاعری دارند و بداهه‌سرایی می‌کنند؛ اما اشعار نوروزی را از پدران خود فرا گرفته‌اند و به نسل بعد نیز انتقال می‌دهند.

مردم حضور این افراد را به فال نیک می‌گیرند و برخی نیز نُقل یا خرمایی از نوروزخوانان به‌عنوان تبرک می‌گیرند و بر سر سفره هفت‌سین خود می‌گذارند.

گروه دوم، نوروزخوانان شاهرودی را نوجوانان تشکیل می‌دهند که پس از غروب آفتاب در محله‌ها و روستاها حرکت می‌کنند و آغاز بهار و فرا رسیدن نوروز را تبریک می‌گویند.

نوروزخوانی در مازندران

گفته می‌شود در برخی مناطق مازندران نیز حدود یک ماه مانده به عید نوروز، چوپان‌ها و گاوچران‌ها شب هنگام به درب خانه‌ها می‌روند و مژده آمدن بهار را می‌دهند. آن‌ها با زنگوله‌ای در دست و تکان دادن آن، با ایجاد سروصدا وارد دهکده می‌شوند و در جلوی درب خانه‌ها می‌ایستند و با شعر و آواز از صاحب‌خانه مژدگانی بهار را می‌گیرند.

چوپانان کیسه‌ای در دست دارند که طنابی به آن متصل است؛ کیسه را داخل خانه‌ها می‌اندازند و اهالی خانه این کیسه را با شیرینی، تخم‌مرغ، قند و چای و... پر می‌کنند. بانوان خانه مژدگانی دادن به نوروزخوانان را دارای شگون می‌دانند و مقدم آن‌ها را به‌عنوان پیام‌آوران بهار گرامی می‌دارند.

شکل امروزی مراسم نوروزخوانی

شکل امروزی مراسم نوروزخوانی، تغییراتی زیادی نسبت به زمان‌های قدیم داشته و در واقع می‌توان گفت این مراسم باستانی در طول سال‌ها به صورت کامل متحول شده و شکل سنتی خود را متاسفانه از دست داده است.

البته امروزه هنوز در برخی روستاهای کشورمان این مراسم به شیوه باستانی آن و با همان مضمون برگزار می‌شود.

شکل امروزی مراسم نوروز خوانی بیشتر شبیه به اجرای نمایش‌های آیینی می‌باشد که از منظر پژوهشگران و کارشناسان این کار بیشتر جنبه نمادین یا سرگرمی برای مردم دارد.

در واقع نوروز خوانی امروزه بیشتر شبیه به نمایش‌های خیابانی یا کارناوال‌های شادی اجرا می‌شود که در آن شعر، موسیقی، آواز و نمایش را می‌توان در کنار هم تماشا کرد.

نوروزخوانی در کدام شهرها اجرا می‌شود؟

نوروزخوانی بیش از هزار سال در مناطق مختلف ایران و به‌ویژه در استان‌های مازندران، گیلان، گلستان، سمنان، کردستان، البرز، آذربایجان، همدان، قزوین، اردبیل، خراسان جنوبی و هرمزگان رواج داشت.

امروزه این آیین سنتی،‌ متاسفانه رو به فراموشی رفته است و تنها در برخی از نواحی البرز شمالی و جنوبی و اغلب در روستاهای دور افتاده مازندران، گیلان، گلستان، منطقه کومش، الموت و طالقان اجرا می‌شود.

زمان اجرای نوروزخوانی

شروع این آیین در مازندران از دهه دوم یا سوم اسفند است. در استان گلستان نیز نوروزخوانی را در نیمه‌های اسفند و قبل از حلول سال نو برگزار می‌کنند. این مراسم در منطقه کومش (سمنان کنونی) از اوایل اسفندماه آغاز می‌شود. در استان گیلان، معمولا هفته آخر اسفندماه را به این مراسم سنتی اختصاص می‌دادند.

اشعار مراسم نوروزخوانی

در گذشته ‎های دور و پیش از ورود اسلام به ایران مضمون اشعار مراسم نوروز خوانی فقط مربوط به فصل بهار و در ستایش امیران زمانه بود، اما با ورود اسلام و مذهب شیعه به کشور، اشعار این مراسم هم، تغییراتی به خود گرفت. در حال حاضر در اشعار بیشتر نوروزخوان‌ها می‌توان مفاهیمی از قبیل ستایش خدا و مدح ائمه معصومین (ع) را هم شنید.