امتیازگیری ایران از آمریکا
رویداد۲۴-سفر نيكي هيلي، نماينده آمريكا در سازمان ملل، به هندوستان حاوي دو نكته مهم بود. او رفته بود تا نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند را راضي كند كه خريد نفت از ايران را به صفر برساند و در مقابل، آمريكا اعلام كرده با سرمایه‌گذاری هند در پروژه بندر چابهار ایران مخالفتی ندارد و حتي وعده داده براي اين كار با هند همكاري هم خواهد داشت.
اين در حالي است كه چين هم در بندر گوادر پاكستان وارد سرمايه‌گذاري عظيمي شده و با اجاره 99ساله اين بندر، فعاليت تسليحاتي خود را گسترش مي‌دهد. اين نكته تا جايي حائز اهميت است كه به گفته كارشناسان منطقه‌اي، علاوه بر رقابت منطقه‌اي آمريكا در اين حوزه با چين و البته هند با چين، آمريكا تمايلي ندارد كه كشورهاي آسياي مركزي را به سبب اهميت استراتژيك چابهار براي آنها از نظر دسترسي به يكي از مهم‌ترين كريدورهاي منطقه از نظر دسترسي به آب‌هاي آزاد، دلخور كند.
از طرفي هند با لابي قدرتمندي كه با آمريكا دارد و درجه اهميت چابهار براي اين كشور، تلاش مي‌كند تا آمريكا را مجاب به مستثنا‌كردن اين بندر از تحريم‌ها كند. حالا پرسش اينجاست كه ايران چگونه مي‌خواهد از موقعيت استراتژيك چابهار براي مذاكرات ديپلماتيك خود در حوزه اقتصاد سياسي با توجه ويژه به تحريم‌هاي اعمال‌شده عليه ايران بهره بگيرد؟
ناگفته نماند كه ايران، هند و افغانستان، سال گذشته موافقت‌نامه سه‌جانبه چابهار را امضا کردند که بر مبنای آن افغانستان و هند می‌توانند مبادلات تجاری‌شان را از طریق بندر چابهار ایران انجام دهند و در همين راستا دولت هند به‌تازگی اعلام کرده است که تلاش می‌کند این پروژه تا سال ۲۰۱۹ به مرحله بهره‌برداری برسد. چگونگي استفاده از اين ابزار ديپلماتيك در روابط منطقه‌اي را با دو كارشناس ارشد منطقه‌اي مطرح كرديم.
مخالفت آمريكا با چابهار، مساوي با مخالفت با آسياي مركزي است
عباس ملكي، معاون سابق وزارت امور خارجه، در اين زمينه معتقد است ايران به‌خوبي مي‌تواند از اين ابزار به نفع روابط اقتصادي در هم فشرده‌‌شده ايران بهره بگيرد.
ملكي معتقد است: همكاري‌هاي ايران با هند، در همه زمينه‌ها ارتباطي به آمريكا ندارد و به صورت سنتي كشور مستقلي است. اين كشور برخي از مواقع طرفدار بلوك شرق به رهبري اتحاد جماهير شوروي و گاهي همكاري نزديك با روسيه بوده است؛ اما در سال 2002 پيمان همكاري‌هاي استراتژيك بين ايالات متحده و هند به امضا رسيد و به هند اجازه دسترسي به دستاوردهاي فناورانه آمريكا را مي‌داد.
او با بيان اينكه چابهار محل برخورد دو كريدور بزرگ جهاني است، مي‌گويد: كريدور شمال-جنوب كه در آن روسيه، جمهوری آذربايجان، تركمنستان، ايران، عمان و هند حضور دارند و كريدور شرق به غرب كه به جاده ابريشم معروف است، در اين نقطه به هم برخورد مي‌كنند؛ بنابراين هرگونه مخالفت آمريكا با چابهار، به معناي مخالفت با همه اين كشورهاست.
ملكي با بيان اينكه چابهار نقشی كليدي در امنيت و ثبات افغانستان دارد، ادامه مي‌دهد: مسير كراچي، خيبر و ورود به افغانستان كه در گذشته، كاميون‌ها از آن استفاده مي‌كردند، بسيار زمان‌بر است و از سويي به واسطه حضور داعش و طالبان بسيار پرخطر است؛ درحالي‌كه با آماده‌شدن چابهار و استفاده افغانستان از چابهار مي‌تواند به راحتي از آن استفاده کند. از طرفي دولت آمريكا مايل نيست دوباره در افغانستان، دولت به دست طالبان يا داعش كه حدود 60 درصد نواحي مختلف افغانستان را در دست دارند، بيفتد.
به گفته استاد سياست‌گذاري انرژي در دانشگاه صنعتي شريف، چابهار جايي است كه ديپلماسي ايران مي‌تواند بيشتر فعال شود؛ زيرا اين منطقه مورد نياز هند و كشورهاي آسياي جنوب شرقي و آسياي مركزي است.
رقابت آمريكا با چين در چابهار
معاون سابق وزارت امور خارجه علت توجه ويژه به چابهار را از دو زاويه مي‌داند. به گفته او توجه خاص به چابهار را هم مي‌توان از ديد رقابت جدي بين آمريكا و چين نگاه كرد و هم مي‌توان از زاويه رقابت بين هند و چين تعبير كرد. بندر گوادر پاكستان دسترسي چيني‌ها را به اقيانوس هند بدون گذر از تنگه مالاكا فراهم مي‌كند و خاصيت ويژه ديگري ندارد؛ درحالي‌كه بندر چابهار، اروپا را به آسيا و درياي خزر را به اقيانوس هند و درياي سياه، عمان و خليج فارس متصل مي‌كند. از او درباره نقش چابهار در ديپلماسي آبي هم مي‌پرسم.
ملكي با بيان اينكه مسئله آب بين ايران و افغانستان بدون چابهار و با چابهار حل‌شدنی است، مي‌گويد: مقامات افغانستان در اين زمينه مايل به حل مشكل هستند و لازم است بخش ديپلماسي هم به اين موضوع توجه كند. با‌اين‌حال حدود 10 سال قبل پيشنهاد دادم كه مي‌توان دو اسكله در چابهار را به افغانستان اجاره داد تا آنها دسترسي به آب‌هاي آزاد داشته باشند؛ زيرا راه‌هاي ديگري كه از كشورهاي همسايه مانند پاكستان، ازبكستان، تاجيكستان و چين براي حمل‌ونقل استفاده مي‌شود، سخت و ناايمن است. اين موضوع از نظر ديپلماسي عمومي هم براي مردم افغانستان اين پيام را دارد كه ايران فقط در پذيرش مهاجران افغانستاني به آنها كمك نمي‌كند؛ بلكه در حمل‌ونقل كالا هم با آنها همكاري مي‌كند.
به گفته او بايد به اين نكته توجه ويژه داشت كه افغانستان با ايران، هند و آمريكا، منافع مشترك دارد و به‌همين‌دليل ايران مي‌تواند از طريق ديپلماتيك همكاري‌هاي خود را با اين كشور همسايه توسعه بيشتري بخشد.
لابي هند با آمريكا
بهرام اميراحمديان، كارشناس حوزه روسیه و آسیای مرکزی و قفقاز، در اين زمينه مي‌گويد: هند با افغانستان قرارداد همكاري استراتژيك داشته و از طرفي هر دو كشور با پاكستان تنش دارند. همچنين آمريكا، انگلستان، فرانسه و آلمان هم با افغانستان قرارداد همكاري استراتژيك دارند. اين كشورها براي برقراري ارتباط منسجم‌تر با افغانستان براي همكاري‌هايي از جمله مبارزه با تروريسم، نياز دارند كه به اين كشور دسترسي داشته باشند و چابهار اين امكان را در اختيار اين كشورها قرار مي‌دهد.
به گفته او، هندوستان متعهد است كه در چابهار با ايران همكاري كند و چون آمريكا و كشورهاي غربي در يك‌سو هستند، چابهار براي آنها اهميت خاصي دارد.
اميراحمديان در ادامه مي‌گويد: هندوستان مي‌خواهد با ايراني كه از سوي ايالات متحده آمريكا تحريم مي‌شود، همكاري كند و درعين‌حال، اين كشور در اين بندر سرمايه‌گذاري كرده و حاضر است تا 500 ميليون دلار در اتصال بندر چابهار به زاهدان هم سرمايه‌گذاري كند. بنابراين ايران مي‌تواند از طريق چابهار و هندوستان به آمريكا بقبولاند كه از ايران نفت بخرد و پول آن را به روپيه بپردازد.
او با بيان اينكه ايران و هند مي‌توانند همكاري‌هاي خود را ادامه دهند، مي‌افزايد: از آنجايي كه هندوستان ارتباطات نزديكي با ايالات متحده آمريكا دارد، مي‌تواند در دوره تحريم فضاهاي جديدي ايجاد كند تا بتواند همكاري‌هاي اقتصادي خود با ايران را ادامه دهد.
اين كارشناس مسائل منطقه‌اي با بيان اينكه چين در طرح كمربند بنادر گردنبند مرواريد مي‌خواهد هند را تحت محاصره قرار دهد، تصريح مي‌كند: هند با همكاري‌هاي آمريكا تلاش مي‌كند از اين مخمصه رهايي يابد. همكاري ايران و هند هم به نظر مي‌رسد به همين دليل موفقيت‌آميز باشد و هند با لابي خود در محيط بين‌الملل و همكاري با آمريكا، به نفع ايران در عرصه تجارت بين‌الملل قدم بردارد.
چابهار، حربه ايران در تحريم
اميراحمديان با بيان اينكه در شرايط كنوني چابهار مي‌تواند حربه مناسبي براي ايران براي بهره‌برداري از فعاليت‌هاي اقتصادي باشد، مي‌گويد: هند در چابهار، مديريت و بهره‌برداري از بندر را در ازاي سرمايه‌گذاري در مدت حدود 15 سال در دست مي‌گيرد، اما در گوادر، پاكستان بخشي از حاكميت خود را به چين فروخته و اين بندر را 99 ساله به اين كشور اجاره داده است و اين كشور سعي دارد در اين منطقه، فعاليت‌هاي نظامي- استراتژيك داشته باشد، اما همكاري‌هاي ايران با هندوستان به مفهوم آن نيست كه ايران قصد دارد پاكستان را دور بزند. ايران اعلام كرده است كه چين هم مي‌تواند در چابهار سرمايه‌گذاري كند. رقابت هندوستان با چين در عرصه استراتژيك، مسئله جداگانه‌اي است و ايران وارد اين بازي نمي‌شود.
به گفته او، ايران در همكاري‌هاي منطقه‌اي نيازمند تيم‌هاي قوي كارشناسي، به‌ويژه در حوزه اقتصاد سياسي براي درنظرگرفتن ديپلماسي آب و حمل‌ونقل است، زيرا ظرفيت‌هاي ايران فضای چانه‌زني را افزايش مي‌دهد.
جایگاه بندر چابهار در تجمیع منافع بازیگران
جاوید حسینی، پژوهشگر مؤسسه مطالعات آسیای مرکزی و افغانستان، هم در همين زمينه در يادداشتي با عنوان «مؤلفه‌های اثرگذار بر استثناشدن پروژه بندر چابهار از تحریم‌های آمریکا» در سايت مؤسسه مطالعات آسياي مركزي و افغانستان به اهميت اين بندر براي بازيگران منطقه‌اي اشاره كرده و نوشته است: «باوجود تلاش‌های آمریکا برای تحت فشار قراردادن جمهوری اسلامی ایران در پسابرجام، به نظر می‌رسد که اجماع منافع بازیگران متعددی سبب شده است آمریکا تا این لحظه نه‌تنها از تهدید کشورها و شرکت‌ها برای سرمایه‌گذاری در پروژه عظیم بندر چابهار سخنی به میان نیاورد، بلکه امکان استثناشدن آن نیز وجود دارد».
او با اشاره به دلايل اين مستثنا‌شدن مي‌نويسد: «1. هند و افغانستان در استراتژی‌های کلان آمریکا در منطقه نقش کلیدی دارند و چابهار نقش ارتباطی انحصاری بین این دو بازیگر را ایفا می‌کند. 2. رقابت چابهار و گوادر؛ پروژه هندی چابهار می‌تواند بالانسی برای پروژه چینی گوادر باشد. بر اساس برخی دیدگاه‌های واقع‌گرایانه، یکی از اهداف حضور آمریکا در منطقه و هم‌پیمانی آن با هند، کنترل چین است. ازاین‌رو تداوم کار این پروژه که نقش بالانسر را دارد، به نفع هند و آمریکا خواهد بود. 3. حذف پروژه چابهار، سرنوشت تجارت و ترانزیت افغانستان را بار دیگر در اختیار پاکستان قرار می‌دهد و این مغایر با سیاست فشارهای آمریکا به پاکستان است. 4. چابهار برای کابل، راه تنفسی جدیدی ایفا کرده است و ترانزیت و تجارت و در نتیجه سیاست این کشور را از سلطه پاکستان خارج کرده است. دولت افغانستان هم برای تداوم کار چابهار مصر است. 5. نقش لابی قدرتمند هند در آمریکا هم می‌تواند به نفع استثناشدن پروژه چابهار از تحریم‌های آمریکا اثرگذار باشد. 6. کشورهای آسیای مرکزی نیز به نفع تداوم پروژه چابهار بر آمریکا فشار وارد خواهند کرد. همکاری‌های نزدیک آمریکا با برخی کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند در پذیرش این خواسته، اثرگذار باشد».
