تاریخ انتخابات در جمهوری اسلامی ایران؛ از ۱۳۵۸ تا ۱۴۰۰ (فیلم)

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: نخستین انتخابات در ایران در روزهای دهم و یازدهم فرودین ماه سال ۱۳۵۸ برگزار شد و بیش از ۹۸ درصد مردم به جمهوری اسلامی ایران رای «آری» دادند. تعداد بسیار کمی از مردم و برخی روشنفکران به جمهوری اسلامی «نه» گفتند، زیرا آن‌ها استدلال می‌آوردند که مشخص نیست نظام جدید دقیقا چگونه حکومتی است.

انتخابات خبرگان قانون اساسی

پس از «بله» مردم به جمهوری اسلامی، انتخاباتی برای تهیه پیش‌نویس قانون اساسی در ۱۲ مرداد ۱۳۵۸ برای تعیین اعضای خبرگان قانون اساسی برگزار شد. در انتخابات خبرگان قانون اساسی، طرفداران و نزدیکان آیت الله خمینی برتری داشتند و اغلب مذهبیون پیروز شدند.

آیت الله منتظری نفر اول انتخابات شد و آیت الله شریعتمداری و مهندس بازرگان نیز رای بالایی آوردند. در این انتخابات گروه‌های سکولار و چپ‌گرا رای نیاوردند و تعدادی از احزاب مانند حزب ملت ایران انتخابات را تحریم کردند. شکست نیرو‌های سکولار از روحانیون در این انتخابات زمینه‌ساز اسلامی‌تر شدن ساختار‌های سیاسی و اجتماعی ایران شد.

خبرگان قانون اساسی طی سه ماه پیش‌نویس قانون اساسی را تهیه کردند که این پیش‌نویس در ۱۲ آذر ماه سال ۱۳۵۸ به رای گذاشته شد. این بار، اما نرخ مشارکت پایین آمده بود. ۷۵ درصد از واجدین شرایط در انتخابات همه پرسی قانون اساسی شرکت کردند و پیش‌نویس قانون اساسی با قاطبه آرا تصویب شد.

نظام سیاسی تصویب‌شده توسط خبرگان قانون اساسی مخلوطی از جمهوری پنجم فرانسه و خلافت اسلامی بود. انتخابات بعدی نخستین انتخابات ریاست جمهوری بود درپنجم بهمن ماه سال ۱۳۵۸ برگزار شد. با توجه به اینکه هنوز شورای نگهبان تشکیل نشده بود و آیت الله خمینی اعلام کرده بود که در انتخابات دخالت نخواهد کرد، ۱۲۴ نفر از احزاب و گروه‌های مختلف سیاسی در این انتخابات شرکت کردند. مسعود رجوی نیز از طرف سازمان مجاهدین خلق کاندیدای ریاست جمهوری شد، ولی آیت الله خمینی حکمی داد که بر اساس آن کسانی کل به جمهوری اسلامی «نه» گفته بودند، نمی‌توانستند در انتخابات شرکت کنند. طبیعی بود وقتی کسی قانون اساسی را قبول نداشت، نمی‌توانست کاندیدا هم شود. به این ترتیب رجوی که در رفراندوم «نه» گفته بود از انتخابات کناره گذاشته شد.

بیشتر بخوانید: برگزاری رفراندم رای به جمهوری اسلامی بعد از انقلاب ایران

نخستین انتخابات ریاست جمهوری در ایران

به گزارش رویداد۲۴ در نخستین انتخابات ریاست جمهوری با کناره‌گیری تعدادی از داوطلبین، ۹۶ نفر با یکدیگر رقابت کردند که از میان آن‌ها ابوالحسن بنی صدر نفر اول شد و دریادار مدنی نفر دوم. انتخابات نخستین مجلس شورای اسلامی در اسفند ماه همان سال برگزار شد که می‌توان آن را آزادترین انتخابات پس از انقلاب دانست.

هنوز گزینش و رد صلاحیت سیستماتیک در انتخابات وجود نداشت و افرادی با گرایش‌های سیاسی مختلف در انتخابات شرکت کردند که البته به خاطر کاریزمای آیت الله خمینی، مردم بیشتر به اسلام‌گرایان رای دادند. سیدعلی خامنه‌ای، ابوالحسن بنی‌صدر، مهدی بازرگان، کریم سنجابی و نورالدین کیانوری از جمله شاخص‌ترین چهره‌های انتخاب شده در این دوره بودند.

نخستین انتخابات پس از تاسیس شورای نگهبان

مسعود رجوی نیز از طرف سازمان مجاهدین خلق در انتخابات شرکت کرد، اما رای نیاورد. ابوالحسن بنی صدر در پی اختلاف با حزب جمهوری اسلامی در سال ۱۳۶۰ عزل شد و انتخابات دوم ریاست جمهوری در دوم مرداد ماه سال ۱۳۶۰ برگزار شد. این نخستین انتخاباتی بود که پس از تشکیل شورای نگهبان برگزار می‌شد.

شورای نگهبان از حدود ۷۱ داوطلب برای کاندیداتوری فقط ۴ نفر را تایید صلاحیت کرد که عبارت بودند از محمدعلی رجایی، حبیب‌الله عسگر اولادی، علی اکبر پرورش و عباس شیبانی. در این سال ایران وارد جنگ با عراق شده بود و حزب جمهوری اسلامی قدرت را در اختیار داشت بنابرین اعتراضات به رد صلاحیت‌ها موفق نبود و اقدامات شورای نگهبان تایید شد.

در انتخابات دوم ریاست جمهوری محمدعلی رجایی رئیس جمهور شد، اما پس از ۲۸ روز به شهادت رسید و انتخابات ریاست جمهوری برای بار دیگر برگزار شد. در انتخابات سوم ریاست جمهوری سیدعلی خامنه‌ای، سیدرضا زواره‌ای، علی‌اکبر پرورش و حسن غفوری‌فرد تایید شدند. برنده این انتخابات آیت‌الله خامنه‌ای بود. سه کاندیدای دیگر در تلویزیون حاضر شدند و از آقای خامنه‌ای به عنوان کاندیدای اصلح نام بردند.

انتخابات دوره دوم مجلس شورای اسلامی نیز به همین ترتیب رقم خورد و از ۱۵۹۲ کاندیدا فقط ۲۶۶ نفر تایید صلاحیت شدند. از آن سو در انتخابات چهارم ریاست جمهوری، آیت الله خامنه‌ای با عسگر اولادی و سیدمحمود کاشانی رقابت کرد و پیروز شد. از اوایل دهه شصت، حزب جمهوری اسلامی تمام قدرت سیاسی را در کشور گرفته بود و اغلب نمایندگان دوره‌های سوم، چهارم و پنجم مجلس از نزدیکان به این حزب بودند.

برگزاری انتخابات پس از فوت آیت الله خمینی

با فوت آیت الله خمینی در خرداد سال ۱۳۶۷ آیت الله خامنه‌ای به رهبری رسیدند و ریاست جمهوری به دیگر عضو شاخص حزب جمهوری اسلامی یعنی اکبر هاشمی رفسنجانی رسید.

شورای نگهبان در پنجمین دوره ریاست جمهوری فقط صلاحیت دو نفر یعنی هاشمی رفسنجانی و عباس شیبانی را تایید کرد تا به این ترتیب رفسنجانی رئیس جمهور شود. انتخابات دوره پنجم ریاست جمهوری همزمان با همه‌پرسی بازنگری قانون اساسی انجام شد. در این بازنگری اختیارات شورای نگهبان بیشتر شد، ریاست دولت از نخست وزیر گرفته و بر عهده رئیس جمهور گذاشته شد و ولایت فقیه به ولایت مطلقه فقیه تغییر کرد.

بر اساس آمار‌های دولتی ۱۶ میلیون نفر در این همه‌پرسی شرکت کردند و بیش از ۹۷ درصد از شرکت کنندگان به آن رای مثبت دادند. دهه هفتاد، اما خواست تغییر در آرای مردمی مشهود بود. هاشمی رفسنجانی دو دوره رئیس جمهور بود و محافظه‌کاران بنا داشتند ناطق نوری رئیس جمهور بعدی باشد، به همین دلیل رقیب نه‌چندان شناخته شده‌ای را مقابل او قرار دادند؛ سید محمد خاتمی.

مردم در دوره هفتم ریاست جمهوری هفتاد درصد رای خود را به خاتمی دادند و او رئیس جمهور ایران شد و دولت اصلاحات روی کار آمد. انتخاب مردم در دوره ششم مجلس اصلاح طلبان بودند و رای نخست مردم محمدرضا خاتمی برادر رئیس جمهور بود.  دوم خرداد و روی کار آمدن دولت خاتمی یک زلزله تمام‌عیار برای فضای سیاسی ایران بود

شورای نگهبان در دوره هشتم ریاست جمهوری تعداد بیشتری را تایید صلاحیت کرد که خاتمی رقیب جدی داشته باشد. در این دوره علی شمخانی، عبدالله جاسبی، حسن غفوری‌فرد، منصور رضوی، شهاب الدین صدر، علی فلاحیان، مصطفی هاشمی طبا و محمود کاشانی تایید شدند، اما رقیب اصلی احمد توکلی بود. با وجود رقبای فراوان، خاتمی بیش از ۲۱ میلیون رای کسب کرد و دوباره رئیس جمهور شد.

بر آمدن محمود احمدی نژاد

در دوره هفتم مجلس شورای اسلامی، بخش عمده اصلاح طلبان به بهانه عدم التزام عملی به اسلام رد صلاحیت شدند. در همین دوره انتخابات نهم ریاست جمهوری در سال ۱۳۸۴ برگزار شد و شورای نگهبان از حدود هزار کاندیدا فقط شش نفر را تایید صلاحیت کرد. پس از حکم حکومتی آیت الله خامنه‌ای، مصطفی معین و محسن مهرعلیزاده نیز به جمع کاندیدا‌ها اضافه شدند.

محمود احمدی نژاد با موج‌سواری بر منافع طبقاتی که دولت‌های اصلاحات و سازندگی آن‌ها را نادیده گرفته بودند، برنده این دوره از انتخابات شد. خصلت پوپولیستی و راست‌گرایانه احمدی‌نژاد خیلی زود برای مردم آشکار شد و دوره دهم انتخابات ریاست جمهوری به یکی از جنجالی‌ترین دوره‌ها تبدیل شد.

رقیب اصلی احمدی‌نژاد، میرحسین موسوی نخست وزیر موفق سال‌های جنگ بود که در اقتصاد گرایش سوسیالیستی داشت و در عرصه فرهنگ بر خلاف عقاید سال‌های پیشینش، به آزادی‌های فردی بها می‌داد.

احمدی نژاد در جریان مناظرات انتخاباتی جنجال فراوانی به پا کرد و پس از پیروزی نیز معترضان به نتایج انتخابات را خس و خاشاک خواند. اظهارات احمدی‌نژاد به همراه ادعای تقلب در انتخابات، باعث اعتراضات خیابانی و برآمدن جنبش سبز با شعار «رای من کو» شد که اعتراضات با خشونت سرکوب شد.

محمود احمدی نژاد نیز با سیاست‌های پوپولیستی خود کشور را به سمت تحریم، نابرابری اقتصادی و سرکوب فرهنگی و اجتماعی پیش برد. این موارد باعث شد مردم در انتخابات دوره‌های یازدهم و دوازدهم ریاست جمهوری، حسن روحانی را که از تغییر فضای موجود سخن می‌گفت انتخاب کنند. چندی طول نکشید که اکثریت از انتخاب خود پشیمان شدند و از مشارکت در انتخابات برای تغییر فضای سیاسی و اقتصادی ناامید شدند. انتخابات سیزدهم ریاست جمهوری ایران در حالی برگزار می‌شود که نظرسنجی‌ها از کاهش مشارکت حمایت می‌کنند.

نویسنده: علیرضا نجفی
تدوین: امیر غفارزاده