رابطه خانواده امیری فیروزکوهی با آیت‌الله خامنه‌ای چگونه بود؟
رویداد۲۴ لیلا فرهادی: دوشنبه ۱۰ دی ۱۴۰۲ امیربانو کریمی استاد ادبیات دانشگاه تهران، متخصص در سبک هندی و صائب‌شناسی و از چهره‌های ماندگار زبان و ادبیات فارسی ایران درگذشت. او نویسنده چندین کتاب از جمله «تصحیح انتقادی قسم دوم و سوم جوامع الحکایات و لوامع الروایات»، جمع‌آوری و حاشیه‌نویسی و تعلیق دیوان پدرش امیری فیروزکوهی، «طرح دو بیت و دویست و یک غزل از دیوان صائب تبریزی»، «تصحیح دیوان حکیم فیاض لاهیجی» و «منتخب حدیقه الحقیقه حکیم سنایی» است.
بخشی از شهرت امیربانو کریمی علاوه بر دستاورد‌های علمی او، ناشی از نسبت‌های خانوادگی جالب توجه اوست. امیربانو کریمی نخستین فرزند «کریم امیری فیروزکوهی» شاعر نامدار، همسر مظاهر مصفا شاعر و استاد دانشگاه تهران و مادر علی مصفا بازیگر سینما بود.
پدر امیربانو کریمی، استاد و مورد قبول آیت‌الله خامنه‌ای بوده است. ارتباط این دو به حدی نزدیک بوده که رهبری به او لقب «سید الشعرا» داده بود و امیری فیروزکوهی بعد از ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای برای او شعری سروده است. حتی یکی از تخلص‌های رهبری در اشعارش به تخلص امیری فیروزکوهی نزدیک بوده است. امیری فیروزکوهی با تخلص «امیر» شعر می‌گفت و رهبری از یک تاریخی به بعد تخلص «امین» را برای خود انتخاب کرد هرچند پیش از آن با تخلص «نسیم و ضیاءالدین» هم شعر گفته است.
«محسن مومنی شریف» نویسنده و رئیس پیشین حوزه هنری درباره دوستی رهبری با امیری فیروزکوهی در دوران جوانی گفته «امیرى فیروزکوهى همیشه از هوش آقاى خامنه‌اى در دریافت پیچیدگى و ظرایف و طرائف شعر به‌ویژه شعر سبک هندى، با تحسین توام با حیرت یاد مى‌کرد و بار‌ها به غلام‌رضا قدسى شاعر نامدار خراسان گفته بود: «ایشان بزرگ‌ترین شعرشناس ایران است.»
نشریه تبیینی- تحلیلی «مسیر» وابسته به دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب اسلامی در پیش‌شماره نخست خود برای اولین‌بار زندگی ادبی رهبر را به روایت خودش سال‌ها پیش منتشر کرد. با توجه به آنچه در این نشریه آمده، آیت الله خامنه‌ای با اشعار امیری فیروزکوهی در مجلات و مطبوعات آشنا شده و تحت تاثیر قرار گرفته است. رهبری گفته «در جمع برخی از دوستان حرف از این شاعر به میان آمد که یکی‌شان گفت: من آدرس خانه او را در تهران دارم. من هم آدرس را گرفتم و بی‌درنگ به خانه ایشان رفتم.» رهبری روایت کرده که «هر چند رفتن به آدرس و کوبیدن در خانه کار راحتی بوده، اما ورود به آن و دیدار با امیری فیروزکوهی آن‌قدر‌ها هم ساده نبوده است.»
آن‌طور که رهبری بیان کرده، خدمتکار خانه از دیدار جوانی ملبس به لباس روحانیت پشت در خانه حسابی جا خورده و چند باری می‌گوید امیری فیروزکوهی خانه نیست، رهبر انقلاب هم یادداشتی چند خطی می‌نویسد و برای جناب شاعر می‌فرستد، از علاقه‌اش به اشعار او می‌نویسد و آخرش هم به خدمتکار می‌گوید دوباره برمی‌گردد.
بازگشتی که به تعبیر نشریه مسیر، یک دوستی طولانی‌مدت را رقم می‌زند و تا پایان حیات امیری فیروزکوهی حفظ می‌شود. در همین گزارش رهبری گفته «ارتباط من با ایشان بعد از انقلاب اسلامی نیز ادامه داشت. به مناسبت انتخاب من به‌عنوان رئیس‌جمهور، ایشان شعر تبریکی برایم فرستاد که در دیوان منتشرشده‌شان نیست، ولی در همین دیوان‌شان غزلی وجود دارد که خطاب به من سروده‌اند.»
ظاهرا شعری که امیری فیروزکوهی به مناسبت ریاست جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای گفته عبارت بوده از «امیر خامۀ تقدیر این رقم زده است / که مهر خامنه‌ای نقش بر دل است مرا / ز لطف طبع و صفای ضمیر و لطف کلام / همیشه چهرۀ او در مقابل است مرا / خوش آن شب از همه شب‌های عمر و خلوت انس / که روی روشن او شمع محفل است مرا»
علی شیرازی کتابی با عنوان «یادستان دوست» نوشته و در آن خاطراتی از رهبری را از زبان شخصیت‌های مختلف کشور بیان کرده است. در این کتاب بخشی مربوط به خاطره امیری فیروزکوهی از رهبری است. او درباره رهبری گفته «طلبه جوانى مانند سیدعلى‌آقا داراى ذوقی سلیم و طبعی لطیف بود، نکته‌هایى ظریف را به تیزهوشى درمى‌یافت و در بحر شعر، به‌ویژه شعر کهن فارسى که سرشار از معارف اسلامى است، چنان غوطه‌ور می‌شد که شبى نبود که او با شعری از حافظ سر بر بالین نگذارد»
با این حال اشاره رهبری به این دوستی دیرینه چندان پرشمار نیست هرچند همین اشارات کوتاه هم موید ارتباط نزدیک مهمی میان این دو شخصیت است. اولین بار سال ۱۳۷۰ رهبری در دیدار با اعضای گروه معارف اسلام صدای جمهوری اسلامی به نام امیری فیروزکوهی اشاره کرد و به تبحر «امیر فیروزکوهی» در موسیقی اشاره کرد.
کریم امیری فیروزکوهی
رهبری نقل قولی از امیری فیروزکوهی بیان کرد و گفت: «مرحوم امیری فیروزکوهی - که در موسیقی وارد بود - می‌گفت هرکس هر صدایی از دهانش دربیاورد، در یکی از این دستگاه‌هاست؛ ولو این‌که موسیقىِ غربی باشد؛ منتها اصول و مبادی خوانندگی آنها فرق دارد.» رهبری در ادامه جمله‌ای را بیان کرد که نشان دهنده احترام زاید الوصفی است که برای امیری فیروزکوهی قائل بوده است. او گفت «حرف مرحوم امیری فیروزکوهی حجت است»
سال ۱۳۷۷ رهبری در جمعی از جوانان به تبحر امیری فیروزکوهی در شعر اذعان کرد و گفت «در غزل به مرحوم امیری فیروزکوهی علاقه دارم»؛ رهبری حتی از قصیده‌سرایی امیری فیروزکوهی هم تعریف کرده و گفته از آن هم خیلی خوشش می‌آید. او حتی یک قدم فراتر گذاشته و گفته امیری فیروزکوهی در زمان خودش نظیر نداشته است.
آیت الله خامنه‌ای در همین دیدار اشاره‌ای به دوستی دیرینه خود با پدر امیربانو کریمی کرد و گفت «من با ایشان دوست هم بودم و ایشان به من هم خیلی علاقه داشتند و سال‌ها تا بعد از انقلاب، با یکدیگر رفت و آمد داشتیم. در زمان ریاست جمهوری من، ایشان از دنیا رفتند.»
سال ۱۳۸۵ رهبری یک بار دیگر در سخنرانی دیگری در جمع هیات‌های علمی به دوستی خود با امیری فیروزکوهی اشاره کرد و گفت: «ما در زمان خودمان شعرای بزرگی داشتیم که با بعضی هم از نزدیک آشنا بودیم، مثل مرحوم امیری فیروزکوهی.»
رهبری در سال‌های بعد اشاره‌های دیگری به نام امیری فیروزکوهی داشت. یک بار سال ۱۳۹۴ گفت امیری فیروزکوهی «جوان و انقلابی و مانند این‌ها نبود»، اما شعری درباره هواپیمای اسرائیلی که یک دختر را ربوده گفته بود. رهبری ابیات شعر امیری را به خاطر نیاورد، اما تاکید کرد «آن وقت‌ها خیلی از بیت‌هایش را بلد بوده است.»
اشاره رهبری به قصیده‌ی «آنجا غزاله‌ای بین خورشید در حبالش / عزمش ز هفت مردان، رزمش به هفت میدان» است که امیری فیروزکوهی درباره‌ی «شادیه ابوغزاله» سروده است. بعد‌ها هم چندین بار ابیات امیری فیروزکوهی در جمع‌های مختلف توسط رهبری خوانده شده که همه این‌ها نشان دهنده ارادت ویژه به امیری فیروزکوهی است.
سال ۱۳۹۹ بعد از خواندن بیتی از امیری فیروزکوهی در یکی از جلسات عمومی رهبری، رسانه‌ها نسبت به ارتباط آیت‌الله خامنه‌ای با این شاعر فقید حساس شدند. جام جم همان زمان گزارشی درباره رفاقت دیرینه رهبری با امیری فیروزکوهی نوشت و خبرگزاری تسنیم یادداشتی با عنوان «ماجرای دوستی رهبر انقلاب با امیری فیروزکوهی در دوران جوانی» منتشر کرد. از همین سال به بعد رسانه‌ها هر سال یادداشتی به مناسبت سالگرد امیری فیروزکوهی که در سال ۱۳۶۳ درگذشته منتشر کرده‌اند.
ظاهرا ارتباط آیت‌الله خامنه‌ای با خانواده امیری فیروزکوهی تا مدت‌ها بعد از ریاست جمهوری و سپس رهبری او و تا بعد از مرگ امیری فیروزکوهی هم ادامه داشته است. مشفق کاشانی شاعر که از نزدیکان آیت الله خامنه‌ای هم بوده گفته به مناسبت درگذشت امیری فیروزکوهی شعری گفته که مورد توجه مظاهر مصفا داماد مرحوم امیری قرار گرفته بود و بعد‌تر از دفتر رهبری هم به او اطلاع داده‌اند که «حضرت آقا می‌خواهند شعر را بشنوند». مشفق کاشانی گفته به بیت دعوت شده و در این دیدار فرزند مرحوم امیری فیروزکوهی و چند تن دیگر هم حضور داشته اند. رهبری به خطاب به مشقف گفته «شنیدم شما شعر خوبی برای مرحوم امیری سروده‌اید. شعر را برای ما هم بخوانید»
سال ۱۳۸۷ در دیدار سالیانه شاعران با رهبری در ماه رمضان، رهبری به وجود یک گعده کوچک شعرا قبل از انقلاب به محوریت امیری فیروزکوهی اشاره کرده است. او گفته «ما دوران قبل از انقلاب را دیدیم، شعرای آن وقت را دیدیم، می‌شناسیم، با خیلی‌شان نشست و برخاست داشتیم. بهترین‌هایشان هرگز این مجال را پیدا نمی‌کردند که در یک منظر عمومی، در یک محضر عمومی بیایند خودشان و شعرشان را ارائه بدهند.»
رهبری می‌گوید امیری فیروزکوهی که «در قله غزل زمان خودش قرار داشت»، بیشترین نمایشی که از او می‌شد دید «یک جلسه خصوصی» با «چهار پنج تا دوست و رفیق» بود که غزلش را در بین آنها می‌خواند.
شنیده‌ها حاکی است که رهبری به همراه مظاهر مصفا و چند تن دیگر از اساتید ادبیات که بعد‌ها وارد دانشکده ادبیات دانشگاه تهران شده‌اند، در این گعده کوچک حضور مستمری داشته‌اند. همین رفت و آمد‌ها در نهایت به وصلت دختر بزرگ خانواده امیری با مظاهر مصفا منجر شده است. بعد‌ها در تنها و اولین بازدید رهبری از دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۷، اولین جایی که آیت‌الله خامنه‌ای به آن وارد شده، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران بوده است. ظاهرا رهبری در این بازدید با تعداد معدودی از اساتید از جمله امیربانو کریمی دیدار داشته است.
سیدمنصور خلیلی عراقی رئیس وقت دانشگاه تهران گفتگویی با وبسایت رسمی بیت رهبری داشته و خاطره خود از حضور رهبری در دانشکده ادبیات در سال ۱۳۷۷ را بازگو کرده است. او گفته رهبری در این بازدید با چند تن از اساتید از جمله امیربانو کریمی به گرمی احوال‌پرسی کرده است.
تا دی ماه ۱۳۹۸ رابطه امیربانو کریمی با جمهوری اسلامی چندان چالشی نبود. او حتی در چهارمین همایش چهره‌های ماندگار در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار زبان و ادبیات فارسی برگزیده شد. اما دی ماه ۹۸ امیربانو کریمی برای همدردی با مصیبت‌دیدگان هواپیمای مسافربری اوکراینی از شرکت در جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی انصراف داد.
او با انتشار یادداشتی کوتاه در تاریخ ۲۳ دی ۱۳۹۸، ضمن اعلام انصراف از شرکت در جایزه کتاب سال، دلیل دیگر این تصمیمش را «تسکین شرمساری خود» از سال‌ها تدریس «پرهیز از دروغ» به دانشجویان و نیز سال‌ها تنفس در «فضای مسموم دروغ و ریا در دانشگاه تهران» عنوان کرد. امیربانو کریمی یادداشت خود را با این تیتر آغاز کرد که «کار ملک از نابسامانی ز میزان درگذشت»
امیربانو کریمی در اعتراض به عضویت سعید حدادیان در هیات علمی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران هم اظهار نظری کرده و گفته «این دانشکده ملک‌الشعرای بهار بود... بعد‌ها دانشکده نزول کرد، اما به این افتضاحی که الان افتاده نه... آمدن حدادیان دیگر دانشکده را مسخره و جوک کرده است.»
او عنوان درس حدادیان که «تحلیل متون نظم پایداری» عنوان شده هم نقد وارد کرده و گفته اشعار جبهه خودش سرتا پا چه هست که بخواهد تحلیل هم داشته باشد. خیلی مسخره است که یک گردن کلفتی را بیاورند، فوق لیسانس هم به او بدهند و استادش.
