صنعت هواپیمایی ایران در سال های پیش از انقلاب

رویداد۲۴: صنعت هوایی ایران در اواخر دوره رضاشاه وارد ایران شد. در سال ۱۳۱۸ باشگاه ملی هوانوردی تاسیس شد و این باشگاه که تا سال ۱۳۲۰ حدود ۲۶ خلبان تربیت کرد؛ ولی با ورود متفقین به ایران و عزل رضاشاه فعالیت آن متوقف شد.

باشگاه هوایی در سال ۱۳۲۱ کار خود را دوباره آغاز کرد و با پشتیبانی وزارت پست و تلگراف مراکزی آموزشی در فرودگاه تازه تاسیس شده مهرآباد ایجاد کرد. در آن زمان ۱۲ خلبان ایرانی و هجده تکنسین در در ایران وجود داشت و مابقی پرواز‌ها توسط هواپیما‌ها و خلبانان خارجی انجام می‌گرفت. مدتی بعد در سال ۱۳۲۴ رضا افشار، وزیر راه، و غلامحسین ابتهاج، رئیس بانک ملی، پنج فروند هواپیما از ارتش ایالات متحده خریداری کردند و نخستین ایرلاین ایرانی تحت عنوان «ایران ایرویز» را تاسیس کردند که در سال نخست فقط بین مشهد و تهران پرواز می‌کرد، اما به تدریج کارش را گسترش داد و در طی چهار سال حتی پرواز‌های خارجی نیز وارد برنامه کاری آن شد. در سال نخست فعالیت خطوط هوایی ایرانیان، اغلب کارکنان، تکنسین‌ها و خلبانان آن آمریکایی بودند، اما در سال ۱۳۲۵ تکنسین‌ها و کارکنان بومی جایگزین آنان شدند و استخدام و پرورش خلبان در ایران گسترش پیدا کرد.

احمد شفیق، همسر اشرف پهلوی، در سال ۱۳۳۲ یک ایرلاین جدید به نام «شرکت هواپیمایی پارس» تاسیس کرد که ابتدا به باربری محدود می‌شد، اما به مرور مسافر هم پذیرفت و خطوط هوایی ایران با دو شرکت در خاورمیانه پیشتاز صنعت هوایی شد. اما آنچه صنعت هوایی ایران را به اوج رساند و در منطقه پیشتاز کرد ادغام این دو شرکت با یکدیگر و تاسیس «ایران ایر» بود. ایران ایر به قدری موفق بود که دولت آن را خریداری کرد و این شرکت ملی اعلام شد. درواقع این آغاز کار شرکت هواپیمایی ملی ایران، با نام «هما» بود.

ایران ایر به زودی به یکی از بهترین خطوط هوایی منطقه بدل شد و لوگوی آن که توسط ادوارد زهرابیان طراحی شده بود و نمادی از هما، پرنده اساطیری ایران بود، در بسیاری از دفاتر هواپیمایی اروپا و آمریکا دیده می‌شد. ولین پرواز ایران‌ایر با هواپیمای جت در سال ۱۳۴۴ با استفاده از یک فروند بویینگ ۷۲۷ در مسیر تهران ـ بیروت انجام شد. پس از آن شرکت ایران‌ایر تصمیم گرفت تمام ناوگان خود را به هواپیما‌های جت تبدیل کند. در میانه‌ی دهه‌ی هفتاد میلادی، این شرکت هواپیمایی، از موفق‌ترین مجموعه‌های حمل و نقل هوایی در جهان بود و روزانه پرواز‌های بدون توقف زیادی به قاره‌ی اروپا داشت به‌طوری که در این دوره تنها در مسیر تهران ـ لندن بیش از ۳۰ پرواز هفتگی انجام می‌داد.

بیشتر بخوانید:ماجرای ورود اولین هواپیما به ایران و واهمه مردم از آن

ایران ایر از اواخر دهه چهل تا نیمه دهه پنجاه، عملا یکی از بهترین ایرلاین‌های قاره آسیا بود و در سال ۱۳۵۵ به عنوان دومین ایرلاین امن دنیا انتخاب شد. سهام آن نیز از همان دهه چهل رو به افزایش بود و در واقع یکی از رو به رشد‌ترین شرکت‌های هوایی جهان به حساب می‌آمد. ورود هواپیما‌های جدید و پیشرفته به ناوگان هوایی ایران باعث شده بود پرواز مستقیم از تهران به نیویورک راه اندازی شود که در منطقه نظیر نداشت. همچنین از فرودگاه‌های شهر‌های دیگر نیز پرواز‌های بین‌المللی انجام می‌گرفت و پرواز‌هایی ماهانه و گاه هفتگی از شیراز و آبادان به پاریس، لندن و آمستردام در برنامه ایران ایر جا گرفتند.

نابودی صنعت هوایی در سال‌های پس از انقلاب

با وقوع انقلاب نام هواپیمایی ملی ایران (هما) به هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران تغییر یافت، پرواز‌های بین‌المللی به فرودگاه مهرآباد محدود شد و پس از بحران گروگان‌گیری و آغاز تحریم‌های ایالات متحده علیه ایران، هواپیما‌هایی که توسط ایران ایر از کشور‌های غربی پیش خرید شده بودند به ایران تحویل داده نشدند و قطع همکاری با تکنسین‌های آمریکایی و کاهش پرواز‌ها به ایران عملا باعث سقوط آزاد صنعت هوایی ایران شد. در دهه هفتاد نیز با وجود افزایش بی سابقه تقاضا، ایران ایر به علت تحریم‌های آمریکا نتوانست هواپیما‌های مورد نیازش را تهیه کند و اکنون ناوگان هوایی ایران عملا فرسوده است. بنابر گزراش سازمان هوانوردی، متوسط عمر ناوگان هواپیمایی در ایران بالای ۲۰ سال است، در حالی که استاندارد جهانی کمتر از ۱۰ و حتی ۵ سال می‌باشد. سازمان مشاوره هوانوردی بریتانیا نیز در گزارشی اعلام کرده که ایران در حال حاضر ۱۸۹ هواپیما در ناوگان فعلی خود دارد که به‌طور متوسط عمر آن‌ها ۲۲ سال است. همچنین ایران ۷۶ هواپیمای ذخیره با عمر متوسط ۲۴ سال دارد، در حالی که سن استاندارد یک ناوگان هوایی تنها ۶ سال است.

امروزه در ایران حدود ۲۰۰ هواپیمای مسافربری وجود دارد که اغلب در سال‌های پیش از انقلاب خریداری شده اند. اما حدود ۶۰ درصد از آن‌ها زمین‌گیر هستند و در واقع حدود ۱۳۰ هواپیما به‌دلیل نیاز به قطعات یدکی از کار افتاده اند. این در حالی است که براساس برآورد سازمان هوانوردی تجاری ایران، کشور ما فقط برای تامین نیاز‌های داخلی خود به ۵۵۰ فروند هواپیما نیاز دارد.