«فارسی‎وان» از ظهور تا سقوط

رویداد۲۴- خبر تعطیلی شبکه فارسی وان خبر بسیار مهمی است. این خبر از آن جهت مهم است که از بدو تاسیس این شبکه  در مرداد ماه سال1388 مخاطبان ایرانی زبان فراوانی جذب برنامه‌های این شبکه تلویزیونی شدند. دفاتر این شبکه تلویزیونی در دوبی قرار دارد و کمپانی‌های ثالث در سراسر منطقه به دوبله سریال‌های این شبکه می‌پردازند.

بنای اصلی شبکه فارسی وان بر پخش سریال استوار بود. سریال‌هایی که همگی به لحاظ محتوایی کم‌مایه و روایتگر روابط آلوده عشقی و خیانت‌های اخلاقی بودند.

برای پرداختن به شبکه ماهواره‌ای فارسی وان باید دید این شبکه توسط چه کسانی تاسیس شده و با چه کمپانی‌هایی برای گرداندن شبکه همکاری می‌کرده. از طرف دیگر باید دید چه کسانی در پشت پرده تاسیس این شبکه قرار دارند و چرا این شبکه را تاسیس کرده‌اند.

تولد شبکه فارسی وان حاصل سرمایه‌گذاری مشترک گروه موبی و کمپانی نیوز کورپوریشن است. موسس گروه موبی که در زمینه تولید سرگرمی‌های فرهنگی فعالیت می‌کند یک افغان استرالیایی تبار بنام سعد محسنی است. سعد محسنی در سال 1966 در انگلستان متولد شد. پدرش دیپلماتی افغانستانی بود که به انگلستان فرستاده شده بود و مادرش نیز در سازمان ملل کار می‌کرد. 

گروه موبی یک شرکت خصوصی است که دفتر اصلی آن در کابل است و دارای پانزده نمایندگی در سراسر افغانستان است. همچنین این شرکت دو دفتر منطقه‌ای در واشنگتن و دوبی دارد. فعالیت خاورمیانه‌ای این گروه از طریق دفتر دوبی کنترل و هدایت می‌شود. در سال 2004 محسنی اقدام به تاسیس تلویزیونی طلوع کرد.

محسنی این شبکه را با کمک منابع مالی که از ایالت متحده آمریکا به دست آورده بود انجام داد. به همین خاطر بسیاری از کارشناسان این شبکه را حافظ منافع ایالت متحده آمریکا می‌دانند.

محسنی در سال 1388 و با همکاری با کمپانی نیوز کورپوریشن شبکه فارسی وان را تاسیس کرد. شبکه‌ای که در ایران بسیار مورد توجه قرار گرفت. به گزارش دویچه وله این شبکه توانسته با استفاده از سریال‌های عامه‌پسند و با استفاده از چاشنی زنان و روابط عاشقانه در جذب مخاطب موفق شود و مخاطبی را که به دنبال سرگرمی و رهایی از دغدغه‌های زندگی روزمره است به سمت خود جذب کند.

دامنه نفوذ این شبکه تا به جایی پیش رفت که در مرکز استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام جلساتی برای ارزیابی این موضوع برگزار شد که در آن علت توفیق اصلی این شبکه را ضعف عملکرد صدا و سیما عنوان کردند و بسیاری از کارگردانان عملکرد ضعیف این رسانه در حوزه سریال‌سازی را مورد انتقاد قرار دادند. در حالی که عزت‌الله ضرغامی و مجله همشهری جوان به رد این فرضیه پرداختند. شبکه فارسی وان به جز سعد محسنی سرمایه‌گذار دیگری هم دارد که برای شناخت مواضع این شبکه دانستن درباره آن لازم است.

نیوز کورپوریشن شبکه مادر رسانه‌ای تخصصی چند ملیتی است که توسط روپرت مرداک در سال 1979 در آدلاید استرالیا پایه‌گذاری شد. این شرکت هم‌اکنون پس از والت دیزنی دومین شرکت رسانه‌ای و همچنین سومین شرکت سرگرمی جهان شناخته می‌شود.

مالک این کمپانی بزرگ رسانه‌ای کسی جز روپرت مرداک نیست. مرداک یک سرمایه‌دار یهودی متولد ملبورن استرالیا است که فعالیت‌های رسانه‌ای خود را در بیست و یک سالگی در استرالیا آغاز کرد و تا به امروز با گسترش امپراطوری خود در سراسر جهان به قدرت و نفوذ بسیاری در استرالیا، انگلستان و آمریکا دست یافته است. مرداک حتی فعالیت خود را در آسیا گسترش داد و با خرید استار تی‌وی چین، هند و ژاپن را هم تحت پوشش خود درآورد و توانست دامنه نفوذ خود را در سی کشور آسیایی دیگر هم گسترش دهد.

سرمایه‌گذار اصلی در راه‌اندازی شبکه فارسی وان کمپانی نیوز کورپوریشن بود که با در اختیار دادن سرمایه به سعد محسنی قصد تاثیرگذاری بر جوامع فارسی زبان دنیا را داشت. بنابراین راه اندازی شبکه‌هایی چون فارسی وان جدای از مباحث مالی و اقتصادی دلایل فرهنگی هم دارد. مهم‌ترین رسالت کمپانی نیوزکورپوریشن تبلیغ و گسترش فرهنگ غرب در سایر نقاط جهان است که بهترین راه برای این کار را در تاسیس شبکه‌های ماهواره‌ای چون فارسی وان می‌دانند. بعد از شناخت دو بازوی اصلی شبکه فارسی وان بهتر است کمی با محتوای برنامه‌های این شبکه آشنا شویم تا فضای کلی این شبکه دستمان بیاید.

فارسی وان یکی از شبکه‌های تابع مجموع رسانه‌ای استار است که در سال 2008 اعلام کرد قصد دارد برنامه‌هایی برای مخاطبان فارسی زبان تولید کند. محور اصلی برنامه‌های شبکه فارسی وان سریال‌های تلویزیونی آن بود. منهای چند سریال با کیفیت آمریکایی، سایر سریال‌های این شبکه ماهواره‌ای اغلب سریال‌هایی مبتذل بودند که محتوای آن‌ها مغایر با فضای فرهنگی کشور ایران ارزیابی می‌شد.

عشق‌های ضربدری، عادی جلوه دادن مسئله خیانت میان زوج‌ها و تبلیغ اشکال مختلف خانواده از جمله مضامین این سریال‌ها بود. سریال‌هایی که اغلب متعلق به کشورهایی بودند که ایرانی‌ها احساس منفی نسبت به آن‌ها نداشتند و به راحتی روند داستان‌های این سریال را دنبال می‌کردند.

پخش سریع این سریال‌ها چنان برای مسئولان شبکه فارسی وان مهم بود که کیفیت را فدای سرعت می‌کردند و اغلب سریال‌های پخش شده از این شبکه دوبله‌های نازلی داشتند. اما چیزی که باعث جذابیت این سریال‌ها برای مخاطبان فارسی زبان می‌شد، یکی سادگی خط داستان این سریال‌ها بود و دیگری تکیه بر شبکه روابط تجربه‌نشده خانوادگی که میان ایرانیان متداول نبود. 

سریال‌های شبکه فارسی وان به لحاظ نمایش روابط خانوادگی و ارتباط زن و مرد هنجارهای عرفی و دینی جامعه ایران را هدف قرار داده بود و از تمامی المان‌های سطحی مورد استفاده در سریال‌های تلویزیونی برای ارائه این مضامین به مخاطب استفاده می‌کرد. علت استقبال مخاطبان از سریال‌های سطحی این شبکه جدا از ضعف صدا و سیما در ارائه برنامه‌های سرگرم‌کننده برای مخاطبان زمینه تجربه نشده آن‌ها بود.

مخاطب عام کاری به کیفیت سریال‌های این شبکه نداشت. بلکه در وهله اول چیزی که این مخاطبان را به سوی برنامه‌های این شبکه ماهواره‌ای جلب می‌کرد تازگی محتوای آن بود. این سریال‌ها بدون هنجارشکنی خاصی در زمینه نمایش جنسیت و خشونت فضای فرهنگی جدیدی را ترویج می‌کردند که به رغم ناهمخوانی این فضای فرهنگی با جامعه ایران کسی تا آن زمان درباره این فضای فرهنگی صحبت نکرده بود و این تازه بودن برای مخاطب جذاب بود. 

از طرف دیگر این سریال‌ها از مدت زمان پخش طولانی برخوردار بودند که همین امر باعث می‌شد مخاطبان این سریال‌ها با شخصیت‌ها احساس نزدیکی کنند و به حضور هر روزه‌شان در فضای خانه عادت نمایند. داستان‌های سریال‌های این شبکه چنان ساده و پیش‌پا افتاده بودند که اگر بیننده‌ای از ابتدا سریال را پیگیری نمی‌کرد و بعد از مدتی به تماشای سریال می‌نشست به  راحتی متوجه خط قصه سریال می‌شد.

پخش این سریال‌ها و فراگیری آن‌ها منجر به بروز اتفاقات تلخی در میان خانواده‌های ایرانی شد تا جایی که مدیرکل وقت آسیب‌های اجتماعی قوه قضائیه، 15 درصد طلاق‌های جامعه را ناشی از تماشای سریال‌های این شبکه می‌دانست. حتی برنامه‌های تولیدی این شبکه بیش از آن‌که به دنبال ارائه یک برنامه با کیفیت باشند، به دنبال ترویج عقاید از طریق پرداختن به ارضا احساسات سطحی تماشاگران بودند. اما مسئله‌ای که در اینجا مورد سوال این است که چرا شبکه‌های ماهواره‌ای با چنین محتوای مبتذلی می‌توانند تاثیری فراگیر در جامعه باشند؟

دلیل اصلی پیگیری یک فیلم سینمایی و سریال تلویزیونی جذابیت است. تا زمانی که فیلم‌ها و سریال‌ها از این عنصر طلایی بی‌بهره باشند نمی‌توان مخاطب چندانی برای آن‌ها متصور بود. مشکلی که اغلب سریال‌های صدا و سیما دارند فقدان جذابیت است.

جدای از سخت‌گیری‌هایی که مسئولان در ارائه بعضی از مفاهیم در رسانه ملی دارند، باید گفت فقدان جذابیت در سریال‌ها و برنامه‌های صدا و سیما دلیل اصلی گرایش مردم به چنین شبکه‌هایی است. در سریال‌هایی که خصوصاً در سال‌های اخیر تولید شده شاهد رویکردی افراطی در پیام‌گرایی بودیم.

این تلاش بیش از حد برای ارائه پیام به حدی زیاد بوده که عملاً جذابیت را فدای پیام کرده است. نکته‌ای که مسئولان صدا و سیما در امر ساخت سریال نسبت به آن بی‌توجه هستند این است که تا زمانی که سریالی جذاب نباشد، پیام‌های پشت آن سریال نیز شنیده نخواهد شد.

یک سریال، فیلم یا محصول فرهنگی باید در وهله اول ظاهر جذابی داشته باشد و بتواند داستان خوبی تعریف کند تا مورد استقبال مخاطبان قرار گیرد. ارائه پیام از خلال یک داستان جذاب و سریالی خوش‌ساخت است که انجام می‌گیرد.سریال‌هایی مثل وضعیت سفید و مجموعه پایتخت موید این نکته هستند که وقتی جذابیت مورد توجه قرار می‌گیرد، سریال‌ها نه تنها دیده می‌شوند که پیام‌هایشان شنیده خواهد شد. 

اما تا زمانی که سریال‌های به جای تعریف داستان جذاب و ساختاری درست به دنبال نصیحت مخاطبین هستند و آن‌ها را در نظر نمی‌گیرند شاهد رویگردانی مردم از تماشای سریال‌های صدا و سیما و رجوع به شبکه‌های مبتذلی چون فارسی وان خواهیم بود.

توقف فعالیت شبکه فارسی وان را باید پایان یک ابتذال دانست. شبکه‌ای که نه تنها ساختار برنامه‌هایش مبتذل بود که حتی چیزی را که اصرار به ترویجش داشت هم به شدت مبتذل و مغایر با اصول پذیرفته شده جامعه ایرانی بود. نکته اصلی اما اینجاست که چند سال بعد از ظهور شبکه فارسی وان ما شاهد ظهور شبکه‌هایی مانند جم بودیم که با رویکردی مشابه شبکه فارسی وان توانستند بخش اعظمی از مخاطبان ایرانی را به طرف خود جلب کنند.

توقف فعالیت شبکه‌هایی همچون فارسی وان را نمی‌توان پایان کار فعالیت چنین شبکه‌هایی دانست. مطمئناً در سالیان آینده باز هم شاهد ظهور شبکه‌های مختلفی با زمینه فکری و رویکردی فارسی وان خواهیم بود. مسئله اصلی این است که مسئولان فرهنگی کشور نباید برخوردی انفعالی با چنین شبکه‌هایی داشته باشند. مسئولان فرهنگی ما باید چنان زمینه رشد و فعالیت تمام گروه‌های حاضر در فضای فرهنگی ایران مهیا کنند که نگرانی بابت ظهور چنین شبکه‌هایی نداشته باشند. شبکه‌های مبتذلی که مستقیماً بنیان‌های فکری مردم ایران هدف گرفته‌اند و درصدد هستند آن‌ها را دچار استحاله فرهنگی کنند.