خطر تکرار بازی قدیمی روس‌ها

خاورمیانه در میانه تحولات گسترده‌ای است. تحولاتی که می‌تواند نقش آینده هر کشور را در معادلات منطقه-ای روشن‌تر کند. بر مبنای تئوری اتحاد‌ها، ایران و عربستان دو قدرت اصلی رقیب در منطقه به شمار می‌آیند.

ایران، سوریه، حزب الله و عراق در مقابل عربستان، قطر، مصر و برخی دیگر از خلیج نشین‌ها قرار گرفته‌اند. موضوع مذاکرات ایران و آمریکا و دستیابی به برجام، موجب مصمم‌تر شدن رقبا برای تقویت اتحاد مقابل ایران در جهت موازنه سازی قدرت شد و اسرائیل و عربستان را بهم نزدیک ساخت. ورود این دو اتحاد به سوریه و آغاز جنگ نیابتی ایران و عربستان در این کشور، به این موضوع بیشتر دامن زد و نهایتا فاجعه منا با حمله به سفارت عربستان در ایران پاسخ داده شد تا این دو کشور را به مرز یک جنگ سرد بکشاند. 

 اما نشانه‌هایی از چند تغییر مهم در این معادلات به چشم می‌خورد. 

نشانه نخست، رویدادی است که در سطح فرامنطقه‌ای رخ داد و موج تاثیرات آن بر اتحادهای منطقه‌ای همچنان ادامه دارد. روسیه پس از بحران کریمه و درگیری با غرب خود را به عنوان یک «قدرت بازسازی شده» مطرح کرد. ورود این کشور به سوریه و تلاش برای تاثیر بر معادلات منطقه‌ای، موازنه قوا را به سمت ایران و متحدینش تغییر داد. اما با توجه به سیاست خارجی باراک اوباما و پرهیز او از ورود به یک جنگ جدید، آن هم در اواخر دوره ریاست جمهوری، به نظر می‌رسد سوریه به حوزه نفوذ روسیه تبدیل خواهد شد. تقریبا عموم قدرت‌های جهانی، از جمله روسیه، بر حذف بشار به توافق رسیده‌اند اما ایران همچنان بشار را خط قرمز خود می‌داند و علی اکبر ولایتی در سخنان اخیر خود مجددا این مسئله را مورد تاکید قرار داد. این اولین زنگ خطر برای ایران است. وقتی اجماع جهانی در مسئله‌ای محقق می‌شود، ایستادگی در برابر آن سخت و سخت‌تر می‌شود. 

دومین موضوع در باب عراق است. عراق بنا به موقعیت ژئوپولیتیک خود، هرگز در تاریخ برای ایران متحدی قابل اعتماد نبوده و به علاوه؛ هر زمان به قدرتی واحد تبدیل شده است از مقابله با ایران در حوزه‌های مختلف از جمله حوزه نظامی ابایی نداشته است. اما به هر حال تقسیم شدن عراق به دو یا چند کشور نیز برای ایران یک خطر بزرگ به حساب می‌آید. این روز‌ها همچنان بحث استقلال بخش‌های کرد نشین عراق در محافل جهانی و داخلی این کشور مطرح است. این موضوع برای سیاست خارجی ایران زنگ خطر دیگری را به صدا در می‌آورد. عراق یکی از کانون‌های تحول در منطقه است و خود این کشور نیز از اثرات این امر بی‌نصیب نخواهد ماند. 

اما بزرگ‌ترین زنگ خطر برای ایران از جانب روس‌ها به صدا در آمده است. ورود روس‌ها به سوریه نقش آینده ایران در این کشور را با خطر جدی مواجه ساخته است. اما این؛ همه ماجرا نیست. اگر به طرح اتحادهای عنوان شده دقت کنیم و متحدین ایران را مد نظر قرار دهیم در نیم نگاهی در می‌یابیم که سوریه وضعیت ثابتی ندارد و با حذف احتمالی بشار، خروج این کشور از جرگه متحدین ایران بسیار محتمل می‌نماید. وضعیت عراق نیز آنچنان که رفت، مخاطرات خاص خود را دارد. نهایتا حزب الله نیز هرگز نمی‌تواند متحدی قدرتمند برای پیشبرد اهداف ایران در سطح جهانی و حتی منطقه‌ای باشد. اینجاست که به روسیه می‌رسیم که عملا تنها متحد قدرتمند و با ثبات جمهوری اسلامی ایران می‌باشد. حمایت روسیه در بحران‌های منطقه‌ای برای ایران نقش حیاتی دارد و دقیقا اینجاست که بزرگ‌ترین زنگ خطر برای ایران به صدا در می‌آید. اندک آشنایی با تاریخ به ما می‌گوید خیانت روس‌ها به ایران همیشه محتمل است! اینکه روسیه؛ ایران را‌‌ رها کند و بنا به هر دلیل به عربستان و یا حتی ترکیه نزدیک شود، تمام مناسبات منطقه‌ای را به ضرر ایران تغییر خواهد داد و ایران را به یک کشور کاملا منزوی تبدیل خواهد کرد؛ کاری که روس‌ها در تاریخ بار‌ها انجام داده‌اند. به نظر می‌رسد این گره کور تاریخی در سیاست خارجی ایران یعنی قرار گرفتن در بازی شرق و غرب می‌تواند بار دیگر دامنگیر سیاست خارجی ایران شود. تنها راه فرار از این جریان، تغییر در مناسبات منطقه‌ای از طریق تغییر طراحی این اتحادهاست. 

تکمله: تنش روزهای اخیر میان روسیه و ترکیه به طور نسبی به نفع ایران بوده است چرا که قدرت ترکیه در منطقه را موازنه کرده و فضای بیشتری برای بازی به مردان سیاست خارجی ایران داده است. تضعیف ترکیه در هر صورت موازنه قوا را به نفع ایران تغییر می‌دهد. 

*کار‌شناس پژوهشگاه مطالعات جهان و تحلیلگر مسائل بین الملل