روایتی تلخ از نابودی باغ‌های تاریخی شیراز/ از تخریب باغ برای ساخت هتل بنیاد شهید تا برج‌سازی جهاد کشاورزی

رویداد۲۴ تغییر کاربری زمین و باغ سال‌هاست به اتفاقی عادی تبدیل شده است. تفاوتی هم نمی‌کند کجای ایران باشد؛ تنها تفاوت در این است که در برخی شهرها بی سر و صدا این اتفاق انجام می‌شود و در برخی شهرها کسانی هستند که اعتراض کنند و صدای خود را به گوش دیگران برسانند. این اعتراض البته هزینه‌هایی هم دارد؛ هزینه‌هایی همچون مهدی حاجتی که پس از ماجرای اعتراض به ساخت و ساز در بافت تاریخی شیراز، حاشیه‌های مختلفی برایش ایجاد شد و عاقبت به اتهام حمایت از بهاییان به زندان رفت.

داریوش مختاری پژوهشگر  باغ‌های تاریخی شیراز به رویداد۲۴ می‌گوید: مالکیت شماری از باغ‌ها در دست اشخاص حقیقی یا دستگاه‌‏های دولتی و موسسات عمومی افتاده است؛ به عنوان مثال مالکیت باغ جنت با شهرداری و بنیاد شهید است که ساخت پل توسط شهرداری شیراز و ساخت هتل توسط بنیاد شهید در این باغ موجب شد که مساحت عرصه سبز آن از ۴۵ هکتار در دهه ۶۰ به حدود ۱۵ هکتار برسد که همین عرصه نیز به لحاظ تخریب شدید حریم منظر آن عملا ارزش تاریخی‌‏اش را از دست داده است.

 

مختاری می‌گوید: باغ‌های شیراز دو گروه هستند: یک گروه باغ‌های خصوصی یا اقتصادی هستند که از آن جمله می‌توان به باغ‌های قصر الدشت و تاک‌های جبل‌ دراک اشاره کرد که به دلیل خانه‌سازی کامل از بین رفته‌اند. همچنین باغ‌‏های منصور آباد، پشت مُله و دینکان از همین نمونه‌اند که تبدیل به خانه شده‌اند. این باغ‌ها، قرن‏‌ها معیشت و اقتصاد ساکنان پهنه زیست‏‌بوم شیراز را تامین می‌‏کردند و دارای ارزش زیستی و اقلیمی کم‌‏نظیری برای هوای پاک شیراز بودند.

 

وی ادامه می‌دهد: از مساحت نزدیک به ۳۰۰۰ هکتار پهنه باغ‌های خصوصی در شیراز، تقریبا ۹۵۰ هکتار باقی مانده است که هم‏اکنون تقریبا یک بیستم مساحت شهر شیراز را تشکیل می‌دهند.

 

 

 

 

این پژوهشگر باغ‌های شیراز با اشاره به اینکه باغ‌های تاریخی معمولا حکومتی بوده و دارای کوشک، ایوان، ارازه، حوض و جداول آبیاری طراحی شده هستند، خاطرنشان می‌کند: باغ‌های تاریخی شیراز چند گروه هستند: یک گروه شامل ۲۸ باغ است که امروز تنها از آن‌ها نامی باقی مانده و در حال حاضر تبدیل به بخشی از خیابان‌های شهر شده‌اند، این باغ‌ها عموما در حدود دو قرن اخیر از بین رفته‌اند، مانند باغ اتابک، پودنک، حبیب‏ آباد، خلد برین، رشک بهشت، باغشاه، کشمیری و مینوی سالاری.

 

او می‌افزاید: گروه دیگر شامل ۱۸ باغ تاریخی هستند که در دهه ۶۰ به خوبی سرپا بوده و نیاز به نگهداری داشتند، اما امروزه بخش بزرگی از آن‌ها به دلیل ساخت و ساز و تجاوز به حریم از بین رفته‌اند، باغ منشی باشی که کوشک آن سالم مانده و تقریبا کل عرصه آن در حدود بیست سال پیش، تبدیل به ساختمان شرکت مخابرات شده است. باغ ایلخانی که تقریبا محو شده است و باغ نوابی که به شدت در معرض تخریب بوده و کوشک آن فروریخته است از جمله این باغ‌ها هستند.

 

مختاری با تاکید بر اینکه عرصه و حریم تمامی این ۱۸ باغ مورد تجاوز قرار گرفته است، اظهار می‌کند: باغ نظر که محل سکونت و حکمیت کریمخان زند بوده است، باغ‌های گلخانه، باغ سنقری که امروز تبدیل به پارک شده و از ۵ هکتار آن در سال ۶۰ کمتر از ۲ هکتار باقی مانده و در حال حاضر ساختمان و تجهیزات مترو نیز در آن مستقر شده، باغ علاء الدوله که امروز ساختمان بنیاد شهید است و به حریم آن به شدت تجاوز شده است. همچنین باغ صفا که در گذشته ۵۰ هکتار بوده و در حال حاضر تنها یک قطعه ۷ هزار متری از آن مانده دیگر باغ‌های این گروه هستند.

 

او با اشاره به اینکه از میان این باغ‌ها تنها باغ جهان نما که مربوط به قرن چهارم بوده، با تامین اعتبار مالی از سوی شهرداری شیراز در دهه ۸۰ بازسازی شد، می‌گوید: از باغ ابوالفتح ‏‏خانی تنها دو ردیف از سرو‌های کهن در یکی از کوچه‏‌های فرعی خیابان ارم باقی مانده است، باغ رشک بهشت طی ۴ سال گذشته نابود و باغ نو تقریبا محو شده است. از باغ حبیب آقا نیز عرصه‌‏ای باقی نمانده است.

 

این کارشناس ارشد و پژوهشگر باغ‌های شیراز اظهار می‌کند: سه باغ تاریخی با اسامی باغ ملی، باغ مینو و باغ خلیلی که طی ۱۰۰ سال اخیر ایجاد شده‌ همچنان سرپا هستند و باغ‌های جنت، ارم و جهان‌نما توانستند خود را در طول تاریخ حفظ کنند و همواره هم نام‌آور بوده‌اند.

 

او با تاکید بر اینکه متولی، دستگاه ناظر و مسئول باغ‌های تاریخی سازمان میراث فرهنگی است، تصریح می‌کند: با وجود این، باغ‌های تاریخی جهان‌نما، گلشن یا عفیف‌آباد مورد تجاوز قرار گرفته و باغ حبیب‏ آباد و ایلخانی محو شده‌اند.

 

 

 

 

مختاری با بیان اینکه مرجع قانونی برای صدور مجوز ساخت و ساز در بافت تاریخی، شورای عالی معماری و شهرسازی است و کمیسیون ماده ۵ مسکن و شهرسازی، اجازه صدور چنین مجوز‌هایی ندارد، تصریح می‌کند: اگر کمیسیون ماده ۵ چنین اقدامی کند غیرقانونی است، این در حالی است که چنین بلایی بر سر تعدادی از باغ‌های شیراز آمده و حریم و عرصه باغ‌هایی مانند باغ صفا، نوّابی، باغ جنت، باغ ارم، باغ رشک بهشت و علاء الدوله با رای کمیسیون ماده ۵ و کم‏ دقتی و مماشات میراث فرهنگی، مورد تعرض و تجاوز شدید ساخت و ساز‌ها قرار گرفته و اکنون بسیاری دیگر نمی‌دانند که آن‌ها باغ‌های تاریخی بوده‌اند. تا جایی که یافتن باغ ایلخانی که در سال ۱۳۶۳ مساحتی حدود ۶۵۰۰ متر مربع داشته، ناممکن شده است.

 

او می‌افزاید: یکی از آسیب‌هایی که باغ صفا دید آن بود که در حدود سال ۱۳۸۰ سازمان جهاد کشاورزی فارس، اقدام به ساختمان‌سازی ۵ طبقه با ارتفاع غیرمجاز حدود ۱۷ متر کرد؛ اقدامی که تیر خلاص و آغازین بر بافت تاریخی ارم بود. هم‏اکنون نیز در فاصله چند ده متری باغ ارم، رشد تراکم و ساخت و سازها، عملا ارزش تاریخی سرو ناز و سرو شیراز را از بین برده است.

 

این پژوهشگر با اشاره به اینکه باغ تخت قراچه در محدوده یک پادگان نظامی است که نیازمند تعیین حریم و خارج‏ کردن آن از این محدوده نظامی است، تصریح می‌کند: سازمان میراث فرهنگی فارس در حق باغ‌های تاریخی شیراز به شدت کوتاهی و مماشات کرده و شاید یکی از راه‌ها برای جلوگیری از ادامه روند نابودی آنها، نصب تابلو نام و مشخصات در مقابل آنهاست تا شهروندان آن‌ها را شناخته و حفظ و نگهداری آن‌ها تبدیل به یک مطالبه عمومی شود.