"کودتای کاخ" در عربستان؛ پشت پرده بازداشت شاهزاده‌ها چیست؟

رویداد۲۴ صبح جمعه، دو تن از شاهزاده‌های برجسته آل سعود، که نسبت به وفاداری آن‌ها به پادشاه و ولیعهد عربستان شک و تردید وجود داشت، توسط نیرو‌های ویژه بازداشت شدند. بازداشت این شاهزاده‌ها در کنار افشای اختلافات درونی خاندان حاکم، از احتمال وقوع تغییرات بزرگ در ریاض پرده برداشت.

چند رسانه آمریکایی از بازداشت حداقل سه شاهزاده متنفذ سعودی خبر دادند. صبح روز جمعه، نیرو‌های گارد شاهنشاهی نقاب‌دار که لباس سیاه به تن داشتند، به محل اقامت احمد بن عبدالعزیز، برادر پادشاه، محمد بن نایف، ولیعهد سابق، و نواف بن نایف، برادر ولیعهد سابق یورش برده و آنان را به مکان نامعلومی منتقل کردند.

یک منبع آگاه به روزنامه نیویورک تایمز گفته که نیرو‌های گارد شاهنشاهی به اقامتگاه صحرایی محمد بن نایف در خارج از ریاض حمله کرده و ضمن قطع تمام ارتباطات آنجا، او را بازداشت کردند. نواف برادر محمد بن نایف نیز بازداشت شده است. روزنامه نیویورک تایمز و خبرگزاری بلومبرگ به نقل از منابع آگاه اعلام کردند که شاهزادگان بازداشتی به «خیانت» متهم شده اند. به گفته بلومبرگ، درباره سلطنتی به اعضای «شورای بیعت» گفته است که برادر پادشاه و ولیعهد سابق در حال تدارک کودتا بودند.

بازداشت شاهزادگان یادآور حملات بازداشت سپتامبر سال ۲۰۱۷ است که در جریان آن عده زیادی از بازرگانان و شاهزادگان، از جمله الولید بن طلال، میلیاردر سعودی، در هتل مجلل ریتز کارلتون ریاض بازداشت شدند. حتی ادعا‌هایی درباره شکنجه آن‌ها مطرح شد. آن زمان، هدف عمده این بازداشت ها، مبارزه با فساد اقتصادی قلمداد شد، اما بسیاری از منتقدان، هدف این اقدامات را یکپارچه سازی قدرت در عربستان ارزیابی کردند.

آیا عربستان در آستانه تغییر رهبری است؟

این بار، اما حکومت عربستان هیچ ادعایی در خصوص فساد اقتصادی بازداشت شدگان مطرح نکرده است. بلکه رسانه‌های غربی می‌گویند شاهزادگان سعودی به اتهام تلاش برای براندازی ملک سلمان و ولیعهدش دستگیر شده اند.

اما هنوز مشخص نیست که این روایت چقدر به واقعیت نزدیک است. دولت عربستان فعلا سکوت کرده و موضعی اتخاذ نکرده است. رسانه‌های آن هم ظاهرا از پرداختن به خبر بازداشت شاهزاده‌ها منع شده اند.

ولی در خصوص اقدام دربار سلطنتی در بازداشت دو تن از شاهزاده‌های برجسته دو سناریو قابل طرح است؛ سناریوی نخست این است که شاهزاده‌های بازداشتی واقعا به فکر کودتا علیه محمد بن سلمان بودند و در نتیجه، ولیعهد جوان در اقدامی پیشگیرانه آن‌ها را به زندان افکنده است.

با توجه به سابقه شاهزاده احمد و شاهزاده محمد، این سناریو دور از انتظار نیست. اما در شرایط فعلی هیچ نشانه‌ای از احتمال وقوع کودتا دیده نمی‌شود. هر چند که این دو شاهزاده پتانسیل کودتا علیه ولیعهد را دارند.

---

احمد بن عبدالعزیز، برادر کوچکتر پادشاه عربستان است که از معدود پسران باقی مانده عبدالعزیز، موسس عربستان امروزی است. با توجه به کهولت سن ملک سلمان (۸۴ سال) و شرایط جسمی نامطلوب وی، امکان دارد که خاندان آل سعود بعد از مرگ پادشاه، از احمد حمایت کنند و جلوی پادشاه شدن محمد بن سلمان را بگیرند. خصوصا که تاج و تخت در عربستان تا همین چند سال پیش، از برادر به برادر به ارث می‌رسید نه از پدر به پسر. علاوه بر این، شاهزاده احمد نشان داده است که علاقه خاصی به ملک سلمان و پسرش ندارد. در سال ۲۰۱۸ شاهزاده احمد از کنار معترضان به جنگ یمن در لندن گذر کرد. وقتی که معترضان به این جنگ اعتراض کردند. او در پاسخ گفت: این جنگ ربطی به آل سعود ندارد و پادشاه و پسرش مسئول این جنگ هستند. این ماجرا موجب شد که شاهزاده احمد به عنوان رقیب محمد بن سلمان دیده شود. خاصه آنکه شاهزاده احمد عضو شورای بیعت است که درباره جانشینی تصمیم گیری می‌کند.

محمد بن نایف، سابقا ولیعهد بود و توسط پسر عموی‌اش محمد بن سلمان مجبور به ترک قدرت شد. علاوه بر این، محمد بن نایف، برای مدت طولانی وزارت کشور را در اختیار داشت و نفوذ زیادی در میان نیرو‌های امنیتی داشت. همچنین، محمد بن نایف، به دلیل مقابله با القاعده، تماس‌های زیادی با آمریکایی‌ها داشت و حتی زمانی گفته می‌شد او گزینه آمریکایی‌ها برای حکومت بر عربستان است. از همین رو، محمد بن سلمان بعد از قدرت گیری، اولین کاری که کرد تضعیف محمد بن نایف و برکناری وی از مناصب حساس امنیتی بود. محمد بن نایف، بعد از کناره گیری صوری از ولایت عهدی، عملا در حصر خانگی به سر می‌برد و تحرکات او و فرزندانش به شدت کنترل می‌شد؛ لذا این سوال مطرح می‌شود که چرا بن سلمان علیرغم کنترلی که بر تحرکات بن نایف داشت تصمیم گرفت در این برهه او را بازداشت کند؟ سناریوی اول نمی‌تواند به این پرسش پاسخ دهد.

بنابراین، سناریوی دوم این است که محمد بن سلمان، قصد دارد به زودی پادشاه را کنار بزند و خودش پادشاه شود. از آنجا که محمد بن نایف و احمد بن عبدالعزیز دو رقیب اصلی محمد بن سلمان هستند و در خاندان چند ده هزار نفری آل سعود از احترام زیادی برخوردار هستند، می‌توانند در روند جانشینی ملک سلمان اختلال ایجاد کنند. بنابراین، احتمالا محمد بن سلمان به منظور پرهیز از هر گونه اختلال در روند انتقال قدرت، اقدام به بازداشت دو شاهزاده برجسته کرد.

آنچه این سناریو را تقویت می‌کند، نحوه تحرکات شاهزاده احمد است. محمد بن نایف از مدت‌ها پیش تقریبا در حصر بود. اما شاهزاده احمد آزادانه در حال سفر بود و هیچ محدودیتی بر وی اعمال نشده بود. از جمله اینکه وی به مدت یک ماه در کشور مراکش مشغول شکار بود و همین چهارشنبه گذشته اندکی بعد از بازگشت به عربستان بازداشت شد. اگر بن سلمان به تحرکات شاهزاده احمد مشکوک بود، بعید بود که اجازه دهد عموی‌اش به راحتی به خارج از عربستان سفر کند.

اوضاع اقتصادی نیز در بازداشت شاهزادگان ممکن است دخیل باشد. به تازگی در اثر فروپاشی توافق کاهش تولید نفت گروه اوپک پلاس، قیمت‌های نفت به شدت کاهش پیدا کرده است. امری که بر بودجه متکی به نفت عربستان تاثیرات زیادی می‌گذارد. احتمالا بن سلمان چشم انداز وقوع بحران اقتصادی را محتمل می‌بیند و در نتیجه، انتقال قدرت در سایه بحران اقتصادی ممکن است با دشواری‌هایی از جانب شاهزادگان مدعی قدرت مواجه شود.

به هر حال، هنوز معلوم نیست که دقیقا چرا محمد بن سلمان اقدام به بازداشت دو تن از رقبای خود کرده است. ولی او با این کار آخرین بقایای رویه حکمرانی سنتی در خاندان آل سعود را از بین برد. قبل از روی کار آمدن محمد بن سلمان، خاندان آل سعود در تصمیم گیری‌های مهم حاکمیتی رویه‌ای مبتنی بر اجماع سازی در میان بزرگان خاندان داشتند. ریش سفیدان خاندان حاکم، در مسائل مهم مشورت می‌کردند و به پادشاه در تصمیم گیری‌ها کمک می‌کردند. از همین رو، این ریش سفیدان، خصوصا فرزندان عبدالعزیز، از احترام خاصی در میان نسل‌های جوان آل سعود برخوردار بودند. بعد از اینکه محمد بن سلمان زمام امور را به دست گرفت این رویه تغییر پیدا کرد و ریش سفید‌ها کنار گذاشته شدند. حالا با بازداشت فرزند عبدالعزیز، احترام بزرگان خاندان نیز زیر سوال رفته است.