زوگزوانگ ایران و آمریکا

رویداد۲۴سیدعلی طباطبایی- استاد دانشگاه در یادداشتی در روزنامه شرق نوشت: ‌استراتژی‌ها در بستر تعامل چهار متغیر متریال (داشته‌ها)، فضا، زمان و داینامیک (تبادل میان کنش‌ها و واکنش‌ها) شکل می‌گیرند؛ اما اگر فضا نامتعادل باشد و زمان ناپایدار و محدود، شما به‌عنوان تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر چه رابطه عقلانی‌ای میان متریال و داینامیک در این وضعیت پر‌ابهام ایجاد می‌کنید و در چارچوب منطق هزینه - فایده چه تصمیم استراتژیکی را با قاطعیت اتخاذ می‌کنید؟ حرکت همراه با اکراه و اجبار در زمان و فضای پر از پیچیدگی و ابهام را در ترمینولوژی بازی شطرنج «زوگزوانگ»، (zugzuwang) می‌نامند که کلمه‌ای آلمانی است و در انگلیسی آن را می‌توان حرکت با اکراه و اجبار (compulsoin to move) معنا کرد. در چنین وضعیتی شاید حرکت شما منجر به وضعیت بغرنج‌تری شود که شما در انتظار آن نیستید یا برای شما مطلوبیت کمتری دارد؛ ولی، چون نوبت حرکت شماست و شما مجبور به حرکت هستید، باید حرکت کنید. در این وضعیت شاید کنش شما حرکت متقابل حریف را به دنبال داشته باشد و آنچه شما از حرکت خود به دست می‌آورید، از دستاورد واکنش حریف کمتر باشد. در این حالت شما سکوت می‌کنید و در آخر حرکتی از روی اکراه و اجبار و در نهایت احتیاط انجام می‌دهید.

 

آنچه را میان بازی استراتژیک ایران و آمریکا در یک سال اخیر روی داده و تا انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا ادامه خواهد یافت، باید «زوگزوانگ» ایران و آمریکا نامید. بازی استراتژیکی بزرگی که در سطح تاکتیک نیز چنان دارای پیچیدگی و راز و رمز‌هایی است که مطمئنا در سال‌های بعد در مراکز مهم استراتژیک جهان به‌عنوان یک «مطالعه موردی خاص» تدریس خواهد شد. ایران به‌عنوان یک قدرت میان‌پایه، وارد بازی بزرگ استراتژیکی با آمریکا به‌عنوان یک ابرقدرت شده که می‌تواند نتایجی در طیفی از صفر تا صد و برد‌های بزرگ تا باخت‌های بزرگ برایش به ارمغان بیاورد. اگر به رویارویی‌های میان ایران و آمریکا در یک سال اخیر دقت کنیم، مواردی را مشاهده می‌کنیم که هر‌یک به‌تن‌هایی می‌توانست جنگی فراگیر میان ایران و آمریکا را شعله‌ور کند؛ ولی ایران و آمریکا در «زوگزوانگ شطرنج» یک سال اخیر به استراتژی کلان خود پایبند باقی مانده و با انجام حرکت با اکراه و اجبار و دقت و نکته‌سنجی، طرف مقابل را در بازی نگه داشته و کاری نکرده‌اند که طرف مقابل از بازی خارج شود و این بازی ادامه یافته است. موارد رویارویی یک سال اخیر میان ایران و آمریکا را یک بار دیگر باید مرور کرد تا نهایت دقت و ظرافت در حرکت‌های ایران و آمریکا را به‌درستی بتوان درک کرد.

---

بیشتر بخوانید: کارشناسان در مورد مکانیسم ماشه چه می‌گویند؟

---

۱. آمریکا در قبال سرنگون‌کردن پهپاد این کشور از طرف ایران که مدعی بود در آب‌های بین‌المللی بوده، اقدام متقابلی انجام نداد.

۲. آمریکا ادعا کرد ایران به مجتمع نفتی آرامکوی سعودی و کشتی‌های نفت‌کش مستقر در بنادر منطقه حمله کرده؛ ولی اقدام متقابلی انجام نداد.

۳. آمریکا درباره حمله موشکی سنگین به پایگاه عین‌الاسد سکوت پیشه کرد و آن را تلافی نکرد.

۴. آمریکا در قبال رفتار‌های قایق‌های سپاه پاسداران و قدرت‌نمایی آنان در برابر کشتی‌های جنگی آمریکا سکوت کرد و عمل متقابلی انجام نداد.

۵. نفت‌کش‌های ایران میلیون‌ها بشکه نفت را با تبلیغات بسیار به حیاط‌خلوت آمریکا به ونزوئلا در آمریکای جنوبی فرستادند و آمریکا جز مشاهده خاموش، رفتار دیگری از خود بروز نداد؛ و ایران نیز در مقابل: ۱. از برجام جز نام چیزی نماند؛ ولی از آن خارج نشد. ۲. در مقابل ترور سردار سلیمانی به‌عنوان پر پرستیژترین نظامی خود انجام انتقام سخت را به آینده واگذار کرد. ۳. در مقابل اعمال شدید‌ترین تحریم‌های تاریخ علیه صادرات نفت و اشخاص و نهاد‌های اصلی کشور مداراگونه رفتار کرد. ۴. در برابر حمله به نفت‌کش سابیتی در دریای سرخ اقدامی متقابل انجام نداد. ۵. در موضوع انفجار برخی مراکز کشور رفتاری پخته و مبتنی بر آینده‌گرایی انجام داد. ۶. در مقابل رهگیری تحریک‌آمیز هواپیمای مسافربری ایران در لبنان از سوی جنگنده‌های آمریکایی اقدام خاصی جز محکوم‌کردن انجام نداد.

این‌ها تنها نمونه‌هایی از سکوت، بی‌کنشی و کنش‌های همراه با اکراه و اجبار و احتیاط در بازی شطرنج میان ایران و آمریکا در یک سال اخیر بوده است.

موارد محرمانه‌ای که مطرح نشده‌اند هم باید حتما مد‌نظر قرار گیرد. اینکه این دو بازیگر در «زوگزوانگ» میان خود، چگونه در مرز میان تصمیم و بی‌تصمیمی، مرز میان عقل و احساس، مرز پایبندی به استراتژی یا انجام اقدام تاکتیکی انتقامی، مرز میان منفعت حال یا منفعت آینده به شکلی رفتار کرده‌اند که تا لبه‌های رویارویی مستقیم پیش رفته‌اند؛ اما رویارویی نظامی بزرگی اتفاق نیفتاده، باید حتما مورد مطالعه و پژوهش جدی قرار گیرد.

اما چه زمانی بازی شطرنج میان ایران و آمریکا از وضعیت موجود خارج می‌شود و احتمال تغییر وضعیت در چنین شرایط حساسی وجود خواهد داشت. پاسخ یک گزاره است: زمانی که بازی استراتژیک از بازی میان دو بازی عقلایی (Rational actor) خارج شود و یکی از بازیگران بازی را بر‌هم بزند.

احتمال رفتار غیرعقلانی و بر‌هم‌زدن بازی از سوی ایران در وضعیت موجود که در راستای استراتژی ایران است، بسیار بعید به نظر می‌رسد؛ اما آمریکای ترامپ چه؟ اگر ترامپ حس کند که در انتخابات حتما شکست می‌خورد، آیا بازی شطرنج استراتژیک با ایران را برهم نخواهد زد. این احتمال خاصی است که باید درباره آن بیشتر مداقه کرد.

شاید ترامپ ابتدای پاییز زمانی که بوی شکست محتوم در انتخابات به مشامش برسد، دیگر عقلایی رفتار نکند. آن‌گاه برای ایران بازی شطرنج با آمریکا، دیگر بازی با یک بازیگر عقلانی نباشد و تبدیل به بازی شطرنج با یک گوریل شود؛ بنابراین ایران در ماه‌های آتی تا زمان انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا باید بیش از هر زمان دیگری درباره تحولات سیاست داخلی آمریکا و پیش‌بینی‌ناپذیری ترامپ و احتمال انجام هرگونه رفتار غیر‌عقلایی از سوی ترامپ و تیم او در هوشیاری کامل باشد.