مورخ یا تاریخ نگار کیست؟

رویداد۲۴ | مهسا زرگری: متخصصانی که به مطالعه زندگی انسان‌ها و رویداد‌های گذشته می‌پردازند، با عنوان مورخ شناخته می‌شوند.

مورخ کیست و چه وظایفی دارد؟

مورخ یا تاریخ‌نگار، با تمرکز بر رویداد‌های گذشته، مطالعه، نگارش، و تحقیقات مکرر درباره زندگی نسل بشر در دسته‌بندی خود جای می‌گیرند. این تحقیق‌گران حرفه‌ای و هواشناس در حوزه تاریخ شناخته می‌شوند که در توصیف و بررسی آثار گذشته‌ی بشر و همچنین مطالعه دوره‌های زندگی بشر به کار می‌پردازند. اینجاست که مورخان، از علاقه‌مندان و با تجربه‌ترین‌ها به طور هم‌زمان بهره‌مندی می‌کنند و به آن‌ها "مورخ" گفته می‌شود.

تاریخ‌نگاری یکی از رشته‌های علوم انسانی است که دارای یک سابقه چندهزار‌ساله است. هرچند برخی هرودت را به عنوان پدر تاریخ‌نگاری جهان می‌شناسند، اما پیش از او نیز شخصیت‌هایی مانند هومر شاعر و نویسنده یونانی، ایبسا و دیگران وجود داشتند که تاریخ وقایع زمانه و شرح حال ملت‌ها، به شیوه‌های مختلفی به تحریر درآورده‌اند. برخی از تاریخ‌پژوهان باور دارند که تاریخ الزاماً آنچه که تاریخ‌نگاران در آثار خود ذکر می‌کنند، نیست؛ بلکه بسیاری از سنگ‌نبشته‌ها و نقاشی‌های روی دیواره‌های غار‌ها و کوه‌ها نیز نوعی تاریخ‌نگاری محسوب می‌شود که در بین برخی از ملت‌ها در چند قاره جهان رایج بوده است.

بعضی از پادشاهان، فتوحات و تجهیزات خود را به این شیوه به ثبت می‌رساندند تا برای آینده به یادگار بگذارند. نمونه‌های برجسته‌ای از این نوع تاریخ‌نگاری را می‌توان در سنگ‌نبشته‌های دوران هخامنشی یا ساسانی در ایران‌زمین و سایر نقاط کشور مشاهده کرد. به زعم برخی، یونانی‌ها برای نخستین‌بار در تاریخ باستان، وقایع زمان خود را به شیوه‌های روایی و حتی در قالب داستان‌ها و قصه‌ها به نثر درآوردند و هرودت یونانی یکی از معروف‌ترین آن‌ها بود. متفکران و مورخانی همچون ابن‌بطوطه و ناصر خسرو قبادیانی نیز، با سفر و آمد و رفت در اراضی جهان، اطلاعات و آداب و رسوم ملت‌ها را در قالب نویسندگی ثبت کرده‌اند تا برای آینده به یادگار دیگران باقی بماند.

در هر صورت، مطالعه تاریخ و یادگیری از تجربیات گذشته، جذابیتی برای همه انسان‌ها، به ویژه خوانندگان همچون شما دارد. شناخت و شرح فتوحات پادشاهان، وقایع تاریخی و بلایای طبیعی، همراه با درک و تفکر درباره تأثیر این وقایع بر زمان‌های فردا و آینده، برای همه انسان‌ها جذابیت دارد. آشنایی با زندگی تاریخ‌نگاران بزرگ جهان، که عمرشان را برای ثبت وقایع تاریخی اختصاص داده‌اند، نیز از جذابیت ویژه‌ای برخوردار است. در شماره حاضر هفته‌نامه "صوراسرافیل"، معرفی این گروه از مشاهیر تاریخ‌نگاران جهان به خوانندگان عزیز ارائه خواهد شد.

مشاهیر مورخ در یونان باستان

هرودت تاریخ‌نگار دوران باستان یونان

نام کامل این تاریخ‌نگار یونانی  است که به اختصار او را هرودوت نامیده‌اند. بسیاری از تاریخ‌نگاران جهان هرودوت را پدر فن و علم تاریخ‌نگاری می‌دانند. هرودوت متولد سال ۴۸۳ قبل از میلاد مسیح است. زادگاه او را شهر یونان قدیم دانسته‌اند.

هرودت در سال ۴۲۵ قبل از میلاد در سن ۵۸ سالگی چشم از جهان فروبست. پدر هرودت لیکس (Lyxes) نام داشت. هرودت از تاریخ‌نگاران هم‌عصذ فیلسوف یونانی سقراط بود. هرودت را نخستین تاریخ‌نگاری هومری دیگر تاریخ‌نگار معروف یونانی که به روش تحقیقاتی به مسایل تاریخی می‌پرداخت را کناری نهاد و خود مبدع شیوه جدید در این فن تبدیل شد. هرودت با جمع‌آوری و کنار هم نهادن سیستماتیک و نقادانه موضوعات و وقایع تاریخی عصر خود به شرح و بیان آن‌ها می‌پرداخت.

هرچند از هرودت به جز یک کتاب تاریخ بیشتر باقی نمانده و مطالب آن کتاب نیز بیشتر به شرح و بسط جنگ‌های طولانی ایران و یونان اختصاص دارد، اما به اعتقاد تاریخ نگاران همین یک اثر به تنهایی توانسته بخش بزرگ و مهمی از وقایع تاریخی دوران باستان را که بازیگران اصلی آن دو تمدن بزرگ در ایران و یونان بوده‌اند، به تصویر بکشد. در شرح حال زندگی هرودت از او به عنوان کسی که بیشتر عمر خود را به سیر و سفر خصوصا در قلمرو امپراتوری وسیع در ایران باستان سپرده کرده، یاد شده است.

هرودت به سرزمین مصر دوران فراعنه، لیبی، سوریه، بابل، شوش و عیلام و لیدیا نیز سفر کرده است. او در این سفر‌های طولانی به مطالعه در اخوال، روحیات و فرهنگ کشور‌های مورد بازدیدش می‌پرداخت، که به او در نگارش تاریخ وضعیت اجتماعی آن سرزمین‌ها کمک زیادی می‌کرد.

تاریخ نگاران دوره بعد از اسلام

تاریخ‌نگاران بزرگ ایران در سده‌های اول اسلام، اگرچه از ایران باستان کتاب‌های تاریخی باقی نگذاشته‌اند، اما از آثار و اشاره‌های مورخان یونانی می‌توان نتیجه گرفت که در ایران نیز سنت تاریخ‌نویسی وجود داشته است. حداقل، بر اساس گزارش‌ها، سالنامه‌هایی که شامل فهرست رویداد‌ها بودند، در دوره‌های حکومتی تنظیم و نگهداری می‌شدند. این سالنامه‌ها در ادامه سنت رویدادنگاری آشوریان و بابلیان قرار داشتند.

با ورود اسلام به ایران، سنت تاریخ‌نویسی به تدریج در این سرزمین به اوج خود رسید و در قرن‌های هفتم و هشتم قمری، آثاری به نگارش درآمد که هر کدام می‌توانستند به عنوان نمونه‌های برجسته رویدادنگاری محسوب شوند. در این دوره، مورخانی مانند خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی (۶۴۸-۷۱۸ ه‍ ق) فقط به ثبت تاریخ ایران محدود نبودند، بلکه به تاریخ جهان نیز اهمیت ویژه‌ای دادند. این مورخان تواریخی تولید کردند که شهرت و ارزش بالایی داشتند.

اگر از روش‌های نوشتاری دوران‌های بعدی بگذریم و پیچیدگی‌های بیشمار تاریخ‌نویسان قرون دهم تا سیزدهم را نادیده بگیریم، می‌توان گفت که سنت تاریخ‌نویسی در ایران همچنان به پایداری خود ادامه داده و آثاری ظاهر می‌شوند که بعنوان بهترین نمونه‌های رویدادنگاری محسوب می‌شوند. دقت و دقتی همچون آنچه در کتاب‌های میرزامهدی‌خان استرآبادی مشهود است، یکی از نمونه‌های تحسین‌برانگیز از کار تاریخ‌نویسان و مورخان ایرانی محسوب می‌شود. البته، چالش‌هایی که این مورخان در نوشتن تاریخ درست و روشن زمان خود را داشتند، نباید نادیده گرفته شوند. تعصباتی که در بین مورخان بازنمود شده و باعث شده‌اند برخی از آن‌ها قادر به بازنمود دقیق و حقیقت‌گرایانه رویداد‌ها نباشند، باید مورد توجه قرار گیرد.

همچنین، باید به یاد داشت که برخی از تاریخ‌نویسان ایرانی در گذشته، سلیقه‌های تملقآمیز و شخصی خود را با تاریخ‌نگاری آمیخته و آثاری تولید کرده‌اند که امروزه به عنوان نمونه‌هایی از این نوع تاریخ‌نویسی منتشر شده‌اند. به عنوان مثال، میرزامهدی‌خان استرآبادی که کتاب ارزشمند "جهانگشای نادری" را نگاشته است، در کتابی به نام "دره نادره" به انداز‌هایی از تملق و سخنرانی خویش می‌پردازد که امروزه خواننده را از روش تاریخ‌نویسی او نفرت‌آور می‌کند.

مشاهیر بزرگ تاریخ نگاری پس از اسلام

 ابن‌بطوطه

ابن‌بطوطه از تاریخ‌نگاران و کاشفان جهان اسلام در سال ۱۳۰۴ بعد از میلاد مسیح در شهر مراکش، در خانواده‌ای پیر و مذهب مالکی به دنیا آمد و در سال ۱۳۷۷ بعد از میلاد مسیح در همان شهر دیده از جهان فروبست. ابن‌بطوطه از جمله تاریخ نگارانی است که با سفر به اقصی‌نقاط جهان دیده‌ها و شنیده‌های خود را در قالب وقایع تاریخی به رشته تحریر درمی‌آورد. به همین سبب دانشمندان و تاریخ‌شناسان اهمیت خاصی برای تاریخ‌نگاری‌های این جهانگرد مسلمان روزگار قدیم قایلند و بر اغلب وقایع تاریخی که ابن‌بطوطه در آثار خود به شرح آن‌ها پرداخته است، مهر تایید می‌زنند. آثار به جا مانده از این جهانگرد و تاریخ‌نگار جهان اسلام تا به امروز نیز به عنوان آثار معتبر و قابل استناد تاریخی مورد استفاده تاریخ‌پژوهان قرار داشته است.

ابن‌بطوطه در آثار خود به نحوی به شرح دیده‌ها و شنیده‌های خود از آداب و رسوم فرهنگ ملل سرزمین‌های مورد بازدید می‌پردازد، که انسان از مطالعه آن دچار شور و شعف می‌شود و با ابن‌بطوطه همزاد پنداری می‌کند. ابن‌بطوطه از نوجوانی برای سیراب کردن روح جستجوگر خود، دل به سفر زد و راه کشور‌های دور و نزدیک در آفریقا و آسیا و حوزه مدیترانه را در پیش گرفت.

برخی مشاهیر تاریخ نگاری ایران زمین پس از اسلام تا دوره قاجار

ابوعلی محمدبن محمد بلعمی، قرن چهارم، نویسنده بلعمی.

ابوسعید عبدالحی بن ضحاک گردیزی، قرن پنجم، نویسنده تاریخ گردیزی.

ابوالفضل بیهقی دبیر، قرن پنجم، نویسنده تاریخ بیهقی.

راوندی، قرن ششم، نویسنده راحه‌الصدور و آیه‌السرور در تاریخ آل سلجوق.

عطاملک جوینی، قرن هفتم، نویسنده تاریخ جهانگشا.

رشیدالدین فضل‌الله همدانی، قرن هفتم، نویسنده جامع‌التواریخ.

منهاج‌السراج جوزجانی، قرن هفتم، نویسنده طبقات ناصری.

شرف‌الدین عبدالله، قرن هفتم، نویسنده تاریخ وصاف.

حمدلله مستوفی قزوینی، قرن هفتم، نویسنده تاریخ گزیده.

محمد بن علی شبانکاره‌ای، قرن هشتم، نویسنده مجمع‌الانساب.

احمد بن جلال‌الدین محمد فصیحی خوافی، قرن نهم، نویسنده مجمل فصیحی.

شرف‌الدین یزدی، قرن نهم، نویسنده شرفنامه.

شهاب‌الدین عبدالله حافظ ابرو، قرن دهم، نویسنده زبده‌التواریخ.

کمال‌الدین عبدالرزاق سمرقندی، قرن نهم، نویسنده مطلع‌السعدین و مجمع‌البحرین.

میرمحمد بن سیدبرهان‌الدین خاوند شاه معروف به میرخواند، قرن دهم، نویسنده روضه‌الصفا.

غیاث‌الدین بن همام‌الدین معروف به خواندمیر، قرن دهم، نویسنده حبیب‌السیر.

حسن بیک روملو، قرن نهم، نویسنده احسن‌التواریخ.

اسکندر بیک منشی، قرن یازدهم، نویسنده عالم‌آرای عباسی.

میرزامهدی‌خان استرآبادی، قرن دوازدهم، نویسنده جهانگشای نادری.