دیدار با آبادان؛ ۵۰سال پس‌از مرگ مصدق و یک‌قرن پس‌از نفت
نور می‌‌تابد از پنجره های ساختمان آجر سه‌سانتی بلند بالا، بر لوله‌های در هم گره خورده، موتورهای زنگار بسته و دستگاه‌های فرو رفته در دل زمین. همه با مارک انگلیسی؛ حتی ساعت‌ها که در این لحظه زمان را نه به جلو، به عقب می‌برند. صدای مصدق از پایتخت به گوش می‌رسد: «نفت باید ملی شود» حلقه‌های کارگری محکم‌تر می‌شود. اتحادیه‌های کارگران و زحمتکشان ایران قوت می‌گیرد. دست‌هایی که سیاهی در عمق خط سرنوشتشان فرو رفته، به نشانه اعتراض مشت می‌شوند. ۲۳ تیر ۱۳۲۵، ۸۳ نفر از کارگران در اعتصابات شرکت نفت کشته می شوند. کار به دیوان لاهه کشیده می شود. مصدق نطق می کند. نفت ملی می شود. بعد از آن چه بر سر مردمی که تمام اقتصادشان بر پایه نفت می‌چرخید، آمد؟ تاریخ سکوت می کند.
حالا ۷۰ سال از آن روزها گذشته، صدای زمزمه‌‌های خون‌خواهی هنوز از دیوارها شنیده می شود. آخرین دودهای سفید از دودکش‌ها بیرون می‌زند. تلمبه‌خانه شماره 3 آخرین نفس‌هایش را می‌کشد. یار یدکی شده در کنار پالایشگاه‌های جدیدتر و مدرن‌تر. کارگری که 50 سال است، اینجا کار می‌کند و پدر و پدربزرگش هم اینجا کار می‌کردند، وارد اتاق کنترل می‌شود. تلفن زنگ می‌زند: «آمده‌اند، اینجا برای بازدید عمو. قرار است موزه شود، حتی همین تلفن. این ساعت. این اتاق. یادت می‌آید چه خاطراتی داشتیم. خدا کند جدی باشد. باید موزه شود. مردم بیایند و ببینند ما کجا کار می‌کردیم و چه بر ما گذشت.»
آبادان، تلمبه‌خانه شماره 3
▪️تاسیسات تلمبه‌خانه شماره ۳
«این قفل را می‌بینید، بعد از این همه سال، سالم مانده، انگلیسی است.» مرد عرق کرده در زمستان. لباس آبی فرمش، فرسوده است؛ «اگر زمانی برای پالایشگاه جدید مشکلی پیش آمد، از اینجا استفاده کنیم، یار کمکی شدیم. اینجا زمانی یلی بود برای خودش. مدرن‌ترین در جهان.» پیچ و مهره‌های انگلیسی، لوله‌های انگلیسی، کارتابل‌های انگلیسی، شیرهای آب انگلیسی به اضافه بقیه خاطرات انگلیسی.
«سوم شهریور سال 1320 ساعت 4.5 صبح با صدای گلوله از خواب بیدار شدیم. خانه ما، خانه ای بزرگ و قدیمی در آبادان بود که چند خانواده در آن زندگی می‌کردند. چون هوای آبادان شرجی بود، همه روی پشت بام می‌خوابیدیم. کم کم که هوا روشن شد، توانستیم جلوی اروند رود را ببینیم. همان جا که هر روز عرب‌ها جمع می شدند و پوشال های نخل را برای سوخت، به مردم می‌فروختند. ناگهان دیدیم که کشتی "ببر و پلنگ" نیروی دریایی که کمی آن طرف تر در اسکله شماره 12 ایستاده بود، در اثر اصابت گلوله های توپ به آتش کشیده شد و لحظاتی بعد در آب فرو رفت. سربازان انگلیسی و هندی داخل شهر شدند و با وجود مقاومت‌هایی که شد، بخش اعظم شهر را به اشغال خود درآوردند. ظرف یکی دو ساعت صدای درگیری ها کمتر شد، به نظر می رسید مقاومت ها پایان یافته است، اما تا ساعت 11 صبح همچنان صدای یک مسلسل به گوش می رسید. این صدا از مسلسل یک سرباز ایرانی بود که روی بام تلمبه خانه شماره 3 پالایشگاه آبادان، مشرف به اروند سنگر گرفته بود و تسلیم نمی شد. بالاخره صدا خاموش شد و گفتند او را با هواپیما از بالا زدند. به زودی فهمیدیم که در جریان غرق شدن ناو جنگی 25 تا 30 نفر از کارکنان و خدمه این کشتی که برخی‌شان هم محلی های ما بودند، کشته شده‌اند.»
▪️دیگ بخار تلمبه خانه شماره ۳ که حالا یار یدکی پالایشگاه‌های امروزی شده است
این ها بخشی از خاطرات «حیدر دهقانی» است، رئیس تعمیرات و خدمات پالایشگاه های آبادان. حالا معلوم نیست، آن سرباز کجای بام این پالایشگاه ایستاده بوده، بامی که امروز ما به راحتی از پله های زنگ زده اش بالا می رویم و به اروند سلام می کنیم و به عراق که خاکش پیداست. حالا روی اسکله پشت پالایشگاه، مرغ های دریایی آسوده پر می زنند و کشتی‌های باربری بی پروا سفیر می کشند. آقای خاییز، مدیر منابع انسانی و نماینده موزه های صنعت نفت در آبادان به خاک عراق خیره می‌شود:«زمان جنگ اروند بوی خون می‌داد. صدای شلیک گلوله پایانی نداشت. عراقی‌ها اما جرات نداشتند به پالایشگاه نزدیک شوند. فکر می‌کردند، اینجا هنوز سرباز هست. هیچ کس نبود. همه شهید شده بودند.» روی اسکله زنگ زده از او عکس می گیرم، چشمایش را پنهان می‌کند.
اسکله‌ها زنده می‌شوند
▪️اینجا اسکله پشت تلمبه‌خانه شماره 3 است. زمان جنگ اروند بوی خون می‌داد. صدای شلیک گلوله پایانی نداشت. عراقی‌ها اما جرات نداشتند به اینجا نزدیک شوند. فکر می‌کردند، اینجا هنوز سرباز هست. هیچ کس نبود.
«هدف آنها تامین سوخت برای جنگ بود. کشتی های 25 تنی می آمد تا برای جنگ نفت ببرد. ما نفتکش هایی را می دیدیم که هر روز می آمدند و روی هر کدام شان دو هواپیما بود. جرثقیل غول آسایی که در ساحل بود، هواپیماها را پیاده می کرد تا آنها را برای جنگ به جبهه شمال ببرد.» مرد وجب به وجب این مسیر را می شناسد و هر صبح با اسکلههای آبادان خاطراتش را مرور می کند؛ خاطرات قدیمی ترین و بزرگترین اسکله های خاورمیانه را.
اسکله هایی که این روزها، افراد متعددی از وزارت نفت در حال بازنمایی خاطرات آن هستند؛ اکبر نعمت الهی؛ مدیر موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در حالی اسکله ها را نشانمان می دهد، نقب به گذشته می زند: «احداث موزه های صنعت نفت کشور از اوایل سال 1393 آغاز شد. در این پروژه، سراسر ایران جای دارد. شروع کار ما از آبادان بود، نگاه کنید به این جرثقیلهای اکوان و گوگرد که در اسکلههای تاریخی روبروی پالایشگاه آبادان هستند، آنها قرار است تبدیل به بزرگترین پارک موزه اسکله دریایی دنیا با نمادهای نفتی شوند. این مسیر حدود ٦ تا هفت هزار مترمربع مساحت خواهد داشت که در آن امکانات تفریحی و رفاهی هم تعبیه می شود.»
▪️اکوان، نام دیوی است در شاهنامه و نام جرثقیلی که می‌گویند عامل پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم بوده.
طراحان پل طبیعت تهران، اجرای این پروژه را به عهده گرفتند. علیرضا بهزادی، معمار و همکار لیلی عراقیان می‌گوید:« ما می خواهیم با توجه به اقلیم، هویت و اقتصاد شهر و احترام به انسان پروژه‌مان را اجرا کنیم. شب های آبادان پر است از زندگی، ما به خاطر کرامت انسانی و احترام به این زندگی سعی کردیم که بسیاری از المان ها چون نورپردازی در شب را در نظر بگیریم.» آیا آبادان به خود دوباره شب های روشنش را می بیند؟ مردی که با ما در اسلکه قدم می زند، می پرسد. او آجرهای افتاده به زیر یکی از درخت ها نزدیک جرثقیل اکوان نشانمان می دهد: «این ها هم انگلیسی هستند.»
حالا در مسیر اروند، کنار اسکله ها، جرثقیل اکوان، سر بریده اما زنده، منتظر روشنایی شبانه است. اکوان، نام دیوی است در شاهنامه. نام جرثقیلی که می گویند عامل پیروزی متفقین در جنگ جهانی دوم بوده. جرثقیلی که نخست ١٠٠ تن ظرفیت داشته و انگلیسی‌ها زمان حمله نازی ها به شوروی آن را تجهیز می کنند و ظرفیتش را به ٢٠٠ تن می رسانند، به طوری که حدود ١١٠ لوکوموتیو، حدود ٣٠٠ هواپیمای بمب افکن، ١٤٨ هواپیمای شکاری، سوخت، تانک، توپ و انواع وسایل با آن از طریق بندر آبادان حمل میکنند. این جرثقیل ثبت ملی شده و تلاشها برای ثبت جهانی آن ادامه دارد.
▪️این سفینه‌ها در زمان وقوع حادثه برای کارکنان فعال روی سکوهای دریایی استفاده می‌شده و ٢٢ نفر در آن جای می‌شدند و برای یک هفته می‌توانستند در آن آذوقه نگهداری کنند
نه فقط اکوان، مسیر پر از یادمان است، سفینههای دریایی نجات دهنده یکی دیگر از آن هاست، یادآور رمانهای ژول ورن شاید. این سفینه ها در زمان وقوع حادثه برای کارکنان فعال روی سکوهای دریایی استفاده می شده و ٢٢ نفر در آن جای می شدند و برای یک هفته می توانستند در آن آذوقه نگهداری کنند، ساسان بامداد صوفي، مدير طرح و برنامه موزه هاي صنعت نفت می گوید:«از این نمونه سفینه‌ها تنها، ٢ فروند در موزه آمستردام، یک فروند از این سفینه ها در موزه استاونگر نروژ، چهار فروند در موزه نفت انگلیس و ٦ فروند در موزههای نفتی آمریکا وجود دارد و 5 فروند هم در ایران.»
در انبار آبادان، تونل زمان ما را می برد به سال های نه چندان دور. خودروی شهید تندگویان، وزیر نفت دولت شهید رجایی در ورودی انبار است. قالبهای چوبی که برای ریخته گری و ساخت تجهیزات مورد نیاز پالایشگاه آبادان استفاده می شد، هم اینجاست. قالب هایی که یا انگلیسی ها می آوردند یا کارگران برمه ای در ایران می ساختند. اینجا، تابوتی هم در میان اتوبوس های وی آی پی، ماشین های کارمندان پالایشگاه دیده می شود. انگلیسیهای تابوتشان را هم با خود به آبادان آورده بودند.
انتهای مسیر موزه‌ای اسکله، مسجد رنگونیهاست. مسجدی که سال ١٩٢١ میلادی ساخته شده و محل عبادت کارگران مسلمان هندی، بنگلادشی و برمه ای بوده. بهروزی می گوید:«اگر بتوانیم در طرحمان همه نشانه ها و المان های تاریخی را جای می دهیم، حتی این مسجد تاریخی.»
مسجد رنگونی ها با سنگ های سفید و درهای چوبی سبز رنگ ایستاده در گذر زمان. می گویند مدتی موزه بوده است، حالا از این موزه اما خبری نیست. مسجد خالی است. سازمان میراث فرهنگی متولی آن است. نگهبان می گوید:«درش را روی کسی باز نمی کنیم!»
آبادان و بوی نفت
▪️بنزین‌خانه، نخستین جایگاه‌سوخت ایران
«همه آبادان شهر-موزه است. ما می خواستیم شهر را ثبت ملی کنیم. شرایطش را نداشتیم.» مدیر موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت می گوید. از شهر اولین های ایران، شهر ته لنجی ها، شهر پالایشگاه ها و تلمبه خانه ها و بوی نفت و گاز تا امروز تنها موزه بنزین خانه افتتاح شده، این بنزین خانه که بر سر درش تابلوی«مرکز فروش محصولات وطنی» خورده، نخستین جایگاه سوخت ایران است. جایگاهی که سال 1306 در مرکز شهر آبادان از سوی کمپانی بریتیش پترولیوم ساخته شد. زمانی حلب های پر شده از نفت در آن به فروش می رسید. اتومبیل که آمد، پمپ بنزین شد. پمپ بنزینی که دی سال 95 موزه شد. موزه ای که ما را با علاءالدین ها، چراغ گرد سوزها، بشکه ها، چراغ نفتی های قدیمی اش می برد به سفری تاریخی، به روزهایی که پیرمرد درون قاب عکس ها گذرانده. پیرمردی که ده ها پیت حلبی را روی دوشش می کشد و تنش بوی نفت می دهد، هنوز هم شهر بوی گاز و نفت می دهد، ریه آبادانی ها تاب تحمل دارد؟ دائم الذکر، مدیرعامل شرکت پالایش نفت آبادان می گوید:« ما مجهزترین پالایشگاه نفت ایران را داریم. ما فیلترهای قوی داریم. گریزی از این بو نیست. مشکل ما پالایشگاه های نفتی نیستند، مشکل ما شهری است که دور این پالایشگاه شکل گرفته.»
شهری که حتی مدرسه هایش هم با محوریت نفت بنا شدند. خیلی از آبادانی ها خاطرات مشترکی دارند، خاطراتی که قرار است با موزه شدن آموزشگاه فنی و حرفهای (Artisan School) ماندگار شود. آموزشگاه پر است از دستگاه ها و وسایل پالایشگاهی. جایی که کهنگی نشسته است روی وسایلی که زمانی مدرن بودند. این آموزشگاه، سال ١٩٠٠ میلادی در دوره ریاست جان کدمن بر شرکت نفت ایران و انگلیس به عنوان نخستین مرکز آموزش فنون تخصصی صنعت نفت در خاورمیانه و سومین مرکز آموزش در جهان پس از کالج نفت در منچستر انگلیس و انستیتوی فنی واشینگتن تاسیس شد با مساحتی در حدود پنج هزار مترمربع که بعدها تا ١١ هزار مترمربع توسعه یافت. نخستین گام برای تربیت و آموزش نیروی فنی ایران اینجا برداشته شد.
▪️فیدوس معروف پالایشگاه آبادان. صدای «فیدوس» زنگ بیدار باش و اعلام وقت کار بود
فیدوس معروف پالایشگاه آبادان هم در این موزه است. صدای «فیدوس» زنگ بیدار باش و اعلام وقت کار بود. صبح ها قبل از ساعت هفت صبح که زمان شروع کار در پالایشگاه بود؛ صدای "فیدوس" سه نوبت در فضای محله های کارگری همجوار با تاسیسات طنین انداز می شد. بار نخست سه سوت پیاپی؛ خواب را از چشم کارگران می ربود تا با شنیدن ٢ سوت پیاپی در نوبت دوم صبحگاهی به محل کار خود رهسپار شده باشند و تک سوت نوبت سوم صبحگاهی آوایی بود که هیچ کارگری دوست نداشت پشت دروازه کارخانه آن را بشنود زیرا در این صورت آن روز از کار محروم بود.
چراغ این شهر روشن است
صدای فیدوس در گوش بسیاری از آبادانی ها هنوز زنگ می زند. خاطرها گاه داستان می شود، محله ها جان می گیرد در کتاب ها. زویا پیرزاد «چراغ ها را من خاموش می کنم» را می نویسد. بریم و بوارده، قرار است در فهرست میراث ملی جای بگیرند. محله های کارمندی و کارگری که انگلیسی ها با تفکر طبقاتی شان ساختند. محله هایی که خیابان بندی های منظم و منسجم دارند. باشگاه، سینما و تمام امکانات رفاهی را اینجا با هم دارد.«تهران اصلا این خبرها نبود که آن زمان که آبادان همه چیز داشت.»
▪️خانه شاه در محله بریم که حالا ثبت‌ملی شده اما ویرانه‌ای بیش نیست و هر لحظه بیم فرو ریختن آن می‌رود
این اعتقاد راسخ خیلی از آبادانی هاست.
در محله بریم، معماری خانه های مجردی فرق می کند با متاهلی. بخش شاه نشین
هم که حکایت خودش را دارد؛ خانه های شاه، اشرف و اقبال اینجا بوده است. این
خانه ها حالا ثبت ملی شدند اما ویرانه ای بیش نیستند و هر لحظه بیم فرو
ریختن شان می رود. صوفی می گوید: «سازمان میراث فرهنگی تا کنون هیچ کمکی
برای مرمت این بناها نکرده است.»
▪️سینمای رو باز در محله بریم
تن
خانه ها زخمی است نه فقط از گلوله های زمان جنگ، از بی تفاوتی مسئولان.
این خانه ها حالا قابلیت این را دارند مجموعه گردشگری موزه های نفت را کامل
کنند. شرکت نفت قصدش این است که این خانه ها سر و سامانی بگیرند و این
محله ها توریستی شود. آن هایی که می خواهند، صد سال زندگی مردم با نفت را
تجربه کنند. یک شب هم که شده در این بناهای به جا مانده از دوران انگلیسی
ها اقامت کنند و در پالایشگاه نفت که بالای دکل هایش شعله های آتش می سوزد،
تاسیسات این طلای سیاه را ببینند. جایی که نخستین آسانسور ایران به کار
افتاد تا در کارگاه ریخته گری بخش قدیمی پالایشگاه نفت آبادان، محصولات را
جا به جا کند. اینجا حتی مخازن قدیمی ذخیره سازی فرآوردههای نفتی سبک در
محوطه پالایشگاه آبادان، میراثی شده اند، مخازنی که جای خمپاره بمبارانهای
هشت سال جنگ ایران و عراق بر تنشان هنوز به جا مانده.
▪️مخازن نفتی که جای خمپاره‌های جنگ بر تنشان به جای مانده
«انگلیسی ها باورشان نمی شد یک روز می رسد که باید از اینجا بروند.» یکی از کارگران قدیمی پالایشگاه می گوید. یاد روزهای ملی شدن نفت می افتد؛ «هنوز معلوم نبود کدام طرف پیروز می شود. کارگران معترض شرکت نفت از پشت خانه های سازمانی تا میدان مجسمه نشسته و تحصن کرده و شعار می دادند: «یا مرگ یا مصدق». اعتراضات خوابگاه کارآموزان شرکت نفت را سرکوب کرده بودند. شهر در رعب و وحشت به سر می برد. یک ارتشی تهدید کرده بود که با تانک از روی کارآموزان رد می شود.»
برای مردم بیم و امید ادامه داشت تا از تهران خبر رسید که قوام برکنار شده و مصدق روی کار آمده است. مردم جشن گرفتند و شادی کردند و گاو و گوسفند قربانی. زمان رفتن انگلیسی ها از ایران رسیده بود. اما آن ها باور نمی کردند، می گفتند ما بر می گردیم. مصدق اما همه راه ها را بست. خلع ید انگلیسی ها این بار تاریخ این کشور استعماری را عوض کرد. مصدق چنین کرد، مردی که چهارده اسفند 1345 درغربت و تنهایی در احمدآباد مستوفی مُرد.
▪️خلع ید انگلیسی‌ها و رفتنشان از ایران
