رمزگشایی از «نه» آنکارا به آمریکا
رویداد۲۴ ترکیه در موضعی شفاف و صریح اعلام کرده است از سیاست‌های تحریمی آمریکا علیه ایران تبعیت نخواهد کرد؛ این درحالی است که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری ایالات‌متحده آمریکا ۲۲ اردیبهشت ماه به‌صورت یکجانبه از برجام خارج شد و اعلام کرد شدیدترین تحریم‌ها را علیه ایران اعمال خواهد کرد و اخیرا نیز بیشترین تمرکزش را بر قطع «فروش نفت ایران» معطوف کرده است. پیش‌تر یکی از مقامات وزارت‌خارجه آمریکا اعلام کرده‌بود که «این کشور از خریداران نفت ایران خواسته است تا پایان ضرب‌الاجل ۴نوامبر(۱۳ آبان) خرید نفت از ایران را به‌طور کامل متوقف کنند.» البته واشنگتن در روزهای اخیر مواضع نرم‌تری را در این رابطه اتخاذ کرده است. یک مقام وزارت انرژی آمریکا اعلام کرد دولت ترامپ ممکن است معافیت‌هایی برای مشتریان نفت ایران در نظر بگیرد. به گزارش بلومبرگ، معاون وزیر انرژی آمریکا، دن برویلت گفته است این کشور شرایط تحریم برای هر یک از خریداران نفت ایران را «مورد به مورد» بررسی می‌کند و ممکن است به برخی کشورها اجازه توقف تدریجی خرید نفت از ایران را بدهد. تحریم‌های ثانویه آمریکا علیه طرف‌های خریدار نفت‌خام از ایران که مغایر قوانین تجارت بین‌المللی است، موجب واکنش منفی کشورهای مختلف شده به‌طوری که تعدادی از کشورها درصدد مستثنی شدن خود هستند و برخی کشورها نیز اعلام کرده‌اند آن را اجرا نخواهند کرد.
آمریکا درحالی همچنان به‌دنبال اعمال فشار به کشورهای منطقه آفریقا و آسیا برای کاهش واردات نفت از ایران است که برخی کشورها از جمله هند، ژاپن و ترکیه همچنان در برابر درخواست‌های آمریکا برای کاهش واردات نفت ایران مقاومت می‌کنند. آمریکا پیش‌تر از کشورهای جهان از جمله هند و چین خواسته بود خرید نفت از ایران را کاهش داده و تا ۱۳ آبان ماه که موعد اجرایی شدن تحریم‌های آمریکا خواهد رسید خرید نفت را کاملا به صفر برسانند.هند پیش‌تر تصریح کرده بود که از تحریم‌های آمریکا علیه ایران پیروی نکرده و تنها از تحریم‌هایی حمایت خواهد کرد که از سوی سازمان ملل وضع شده باشد. درمندرا پرادان وزیر خارجه هند در واکنش به فشارهای آمریکا بر این کشور درباره معاملات نفتی با ایران گفت: «دهلی نو براساس منافع ملی خود عمل خواهد کرد و تسلیم هیچ فشاری نخواهد شد.» وی افزود: «ما خودمان تصمیم خواهیم گرفت و براساس منافع خود عمل خواهیم کرد.»در طول دوره پیشین تحریم‌های ایران، هند از جمله معدود کشورهایی بود که به خرید محدود نفت ایران ادامه می‌داد.ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه نیز اخیرا گفته است که آنکارا در چارچوب منافع اقتصادی خود حرکت می‌کند و موافق تحریم نفتی آمریکا علیه ایران نیست.وی به موضوع دعوت آمریکا از متحدان خود مبنی بر نخریدن نفت از ایران پرداخت و اظهار کرد: «ایران کشور همسایه و از مهم‌ترین شرکای تجاری ـ بازرگانی ترکیه به‌شمار می‌رود؛ قراردادهای مهم دوجانبه اقتصادی زیادی از جمله در زمینه نفت و گاز میان دو کشور منعقد شده است که به همین دلایل ما به هیچ عنوان وارد تعاملی که این توافقات را به خطر اندازد، نمی‌شویم.» این مقام ترکیه اضافه کرد: «درخصوص بسته جدید تحریمی آمریکا علیه ایران، ما و کشورهای منطقه و نیز اروپا مخالف هستند، چراکه این اقدام آمریکا زیان‌های فراوان اقتصادی برای شرکت‌های ترک و اروپایی به همراه خواهد داشت.» وزیر اقتصاد ترکیه نیز اخیرا در اظهارنظری گفته بود که تصمیم ایالات‌متحده درخصوص تحریم نفتی ایران به ترکیه ارتباطی ندارد و آنکارا مجبور به اجرای آن نیست. وزیر اقتصاد ترکیه به وضوح اعلام کرد که تحریم‌های آمریکا علیه ایران الزام‌آور نیست و آنکارا سعی دارد تهران با اقدام‌های ناعادلانه مواجه نشود. به نوشته خبرگزاری «آناتولی» نهاد زیبکچی، وزیر اقتصاد ترکیه گفته که ترکیه تنها درباره تحریم‌های ایران از تصمیم‌های سازمان ملل متحد پیروی می‌کند. به هر حال نزدیک به ۴ ماه تا زمان اعمال تحریم‌های آمریکا علیه ایران زمان باقی مانده است و درحال‌حاضر با وجود همراهی تمام‌عیار عربستان با سیاست‌های ضدایرانی آمریکا اما شاهد هستیم برخی کشورها همچون ترکیه ساز مخالف خود با واشنگتن را از هم اکنون کوک کرده‌اند.
مشتریان نفتی ایران
در رابطه با بحث صادرات نفت ایران باید توجه داشت که سهم کشورهای آسیایی ۶۸ درصد و سهم کشورهای اروپایی ۳۸ درصد است. بنابراین اگر آمریکا با اتکا به جنگ تجاری و اعمال تعرفه روی واردات از کشورهای اروپایی بتواند آنها را به قطع خرید نفت از ایران متقاعد کند بازهم امکان استمرار آن ۶۸ درصد (به‌صورت حداکثری) وجود دارد. چین با خرید ۲۴ درصد، هند با خرید ۱۸ درصد و کره‌جنوبی با خرید ۱۴ درصد از صادرات نفت‌خام ایران، بزرگ‌ترین مشتریان آسیایی نفت کشور را تشکیل می‌دهند. با وجود اعمال فشار آمریکا، ترکیه، خریدار ۹ درصد از صادرات نفت ایران اعلام کرده است که قطع واردات نفت از ایران را در دستور کار خود ندارد. اما در چنین شرایطی ایران با هدف مقابله با ریسک تحریم نفتی ایران باید دو رویکرد یافتن مشتریان جدید نفتی و دور زدن تحریم فروش نفتی را به‌صورت همزمان دنبال کند. اکنون این پرسش مطرح است که چرا ترکیه در قبال فشارهای آمریکا چنین موضع صریحی اتخاذ و اعلام کرده که از تحریم‌های آمریکا پیروی نمی‌کند. آیا این مساله به برخی اختلافات میان واشنگتن-آنکارا مربوط می‌شود یا مساله تامین انرژی ترکیه از طریق ایران و دیگر اشتراکات سیاست خارجی دو کشور همسایه باعث شده که در مقطع فعلی آنکارا مقابل ترامپ بایستد.
میانجیگری ترکیه
دکتر میرقاسم بنی‌هاشمی، عضو هیات علمی پژوهشکده مطالعات راهبردی در پاسخ به روزنامه «دنیای اقتصاد» درباره نقش‌آفرینی ترکیه در بحران‌های هسته‌ای ایران گفت: «از زمانی که مساله هسته‌ای ایران مطرح شده، ترکیه در این ۱۰ سال تلاش داشته یک نقش میانجی‌گرانه را ایفا کند. حتی پیش از بحث تحریم‌ها و در سال ۸۶، ۸۷ ترکیه با برزیل طرح مشترکی را مطرح کردند مبنی بر اینکه امکان غنی‌سازی برای ایران در کشور ثالثی مانند ترکیه، روسیه یا جاهای دیگر وجود داشته باشد. بنابراین آنکارا از ابتدا همواره تلاش داشته از نقش میانجی‌گرایانه‌اش برای حل مسائل استفاده کند. چون ترکیه می‌داند باتوجه به حجم روابط تجاری و اقتصادی که با ایران داشته و دارند، هرگونه تحریم بین‌المللی علیه ایران مستقیما به ضرر اقتصاد ترکیه است. » وی با اشاره به اینکه ترکیه طی ۱۰ سال گذشته یک روند افزایش یابنده حجم تجارت خارجی و روابط اقتصادی و زیر ساختی را با ایران در دستور کار خود قرار داده است، افزود: «بنابراین هرگونه تحریم بین‌المللی علیه ایران پروژه‌ها و برنامه‌های بلندمدت آنکارا را زمین‌گیر خواهد کرد.»
بنی‌هاشمی معتقد است که ترکیه هنوز همان منطق را دنبال می‌کند و آگاه است که هرگونه تحریم فراگیر علیه ایران و ضعف اقتصاد داخلی ایران به‌طور مستقیم حجم تجارت خارجی آنها را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد.
امنیت انرژی
این کارشناس توضیح داد که جایگزینی برخی منابع انرژی نیز به راحتی امکان‌پذیر نیست. امروزه یکی از مشتریان بزرگ ایران درحوزه نفتی ترکیه است. تقریبا بین ۲۰ تا ۳۰ درصد نفت داخلی ترکیه از ایران تامین می‌شود و از این‌رو طبیعتا جایگزینی ایران برای آنها دشوار است و امنیت انرژی آنها را به خطر خواهد انداخت.
ناامیدی ترکیه نسبت به واشنگتن
کارشناس مسائل ترکیه توضیح داد: «مباحث منطقه‌ای و ژئوپلیتیکی را نیز باید در نظر داشت؛ عدم همراهی ایالات‌متحده آمریکا طی ۶-۵ سال گذشته با ترکیه در مساله سوریه و به ویژه بحث حمایت از کردهای شمال سوریه، آنکارا را نسبت به سیاست خارجی آمریکا مایوس کرده است. بنابراین، ترکیه به راحتی هر آنچه که آمریکا در مسائل منطقه‌ای تحمیل کند را نخواهد پذیرفت، مگر آنکه آمریکایی‌ها در قبال قطع برخی روابط تجاری و اقتصادی با ایران یک سری امتیازات خیلی بزرگ به طرف مقابل بدهند. »
امیدواری آنکارا به همراهی مسکو و اروپا
همچنین دکتر قدیر گلکاریان، عضو هیات علمی دانشگاه «نییرایست قبرس» نیز در توضیح عدم همراهی ترکیه با آمریکا در سطح اعلانی گفت: «وابستگی ترکیه به خرید نفت‌خام از ایران یکی از دلایل عدم همراهی است. درحالی‌که ترکیه بیش از ۳۰درصد انرژی خود را از نفت تامین می‌کند، ۹۴درصد نیازهای انرژی‌اش وابسته به‌خارج است. نفت، گاز و زغال سنگ از جمله نیازهایی است که ترکیه از خارج خریداری می‌کند.» به گفته این کارشناس حال آنکه ترکیه امکان استفاده از انرژی‌های طبیعی مانند هیدروانرژی، هیدرو ترمال، خورشیدی، بادی و... دارد اما زیر ساخت آن را فراهم نکرده است و در شرایط کنونی نمی‌خواهد با تغییر شیوه دچار بحران اقتصادی ناشی از تنش سیاسی شود و کسری بودجه‌اش بیشتر شود.
گلکاریان در ادامه توضیح داد: «ترکیه در سال ۲۰۱۷ بالغ بر ۲۶ میلیون تن سوخت از خارج داشته که حدود ۹۷/ ۱۱ میلیون تن آن از ایران بوده است. تراز تجاری میان ترکیه و ایران را اگر در نظر بگیریم بهترین گزینه این است که از ایران خرید داشته باشد که هم برتری تجاری خود را حفظ کند و هم اینکه به دلیل نزدیکی مسافت، هزینه تمام شده تولید فرآورده‌های نفتی را پایین نگه‌دارد که دچار تورم نشود. فراموش نکنیم که ترکیه یکی از کشورهای جهان است که گران‌ترین سوخت را به مردمش عرضه می‌کند.»او از جمله دیگر دلایل این موضع‌گیری ترکیه را امیدواری نسبت به همراهی و حمایت روسیه از ایران و یافتن راهکار از سوی اروپا عنوان کرد. کارشناس مسائل ترکیه توضیح داد: «اگر سازش و تغییر رویکردی میان روسیه و آمریکا در ۱۶ ژوئیه محقق شود، ترکیه متقاعد به تبعیت از آمریکا خواهد شد.»
مشکل ایران با شرکت‌های خصوصی است
در ادامه این گزارش، دکتر افشار سلیمانی سفیر سابق ایران در آذربایجان نیز به «دنیای اقتصاد» گفت: «تنها ترکیه نیست که چنین موضعی اتخاذ کرده است، رهبران و مسوولان خیلی از کشورها حتی در اروپا همین موضع را دارند.» او می‌گوید: «حداقل تا زمانی که ایران از برجام خارج نشده و تحریم‌هایی از سوی سازمان ملل یا اروپا علیه ایران برقرار نشده است اعلام چنین سخنانی طبیعی است، اما مشکل آنجا پیدا می‌شود که این دولت‌ها نمی‌توانند به بخش‌های خصوصی خود فشار بیاورند که تحریم‌های آمریکا را نادیده بگیرند؛ چون نمی‌توانند خسارات آنها را جبران کنند. بنابراین شرکت‌ها و بانک‌هایی که با آمریکا رابطه‌ای ندارند یا مراودات‌شان کمتر است می‌توانند دولت‌هایشان را در مواضع‌شان همراهی کنند.»
این کارشناس به همکاری‌های ترکیه با ایران در دوره پیشابرجام اشاره کرد و گفت دولت ترکیه به‌عنوان کشور همسایه که ۱۰ میلیارد دلار مناسبات تجاری با ایران دارد در دوره پیشابرجام هم با ایران همکاری داشت، اما بانک‌های خصوصی و شرکت‌هایی که با آمریکا و اروپا تجارت بالایی داشتند خودشان را تابع تحریم‌ها کردند. او تاکید کرد: «از این پس هم در صورت تکرار تحریم‌های آمریکا این شرکت‌ها همین روش را دنبال خواهند کرد.» سلیمانی ادامه اداد: «ازطرف دیگر ترکیه به‌دلیل سایر همکاری‌هایی که با ایران دارد به‌ویژه در زمینه‌های امنیتی و همچنین به‌علت برخی اختلاف مواضع و منافع با آمریکا، باید چنین موضعی اتخاذ کند تا به‌عنوان عامل توازن‌بخش از این شرایط استفاده کند، ولی در صورت جدی‌تر شدن فشار آمریکا و عدم توان مقاومت ترکیه در برابر این فشارها، در نهایت این کشور، آمریکا را بر ایران ترجیح خواهد داد که البته این رویکرد نمی‌تواند همه‌جانبه باشد و آنکارا ضمن ادامه روابط با ایران، ملاحظات آمریکا را هم ملحوظ خواهد داشت.»به گفته این دیپلمات اسبق ایرانی این نکته را نیز نباید فراموش کرد که آمریکا در موضوع تحریم‌ها در رابطه با کشورهای همسایه ایران اغماض نشان می‌دهد.
دوری اردوغان از آمریکا
یکی از مهم‌ترین مولفه‌های تعیین‌کننده روابط ایران و ترکیه بحث روابط اقتصادی و تجاری است. دو کشور در این حوزه تجارب خوبی را پشت سرگذاشته‌اند.
حسین‌پاشایی، کارشناس مسائل ترکیه در این باره می‌گوید: «ترکیه تجربه خوبی از تجارت با ایران در زمان تحریم‌ها در گذشته داشته است؛ هرچند برای این منظور هزینه‌هایی را نیز پرداخت کرده است. (محاکمه رضا ضراب تاجر ایرانی-ترکیه‌ای و‌هاکان آتیلا، معاون هالک بانک در ایالات‌متحده به جرم همکاری در دور زدن تحریم‌های ایران). وی معتقد است: «این بار نیز دلایل ترکیه برای اتخاذ موضع شفاف علیه تحریم‌های یکجانبه آمریکا را باید در چارچوب کلی سیاست‌های منطقه‌ای و جهانی ترکیه جست‌وجو کرد.»به گفته این کارشناس، ترکیه هم با کشورهای اروپایی و هم با ایالات‌متحده اختلافات متعددی در جهت‌گیری‌های سیاسی دارد، اما به‌نظر می‌رسد در کنار تمامی اختلافات موجود مهم‌ترین دلیل اتخاذ این تصمیم بعد روانی این قضیه است چراکه حزب عدالت و توسعه و شخص رجب‌طیب اردوغان هم در گذشته و هم در کمپین مبارزات انتخاباتی اخیر تاکید بر این داشتند که ترکیه در اتخاذ تصمیم‌های مهم داخلی و خارجی موضعی مستقل و طبق منافع ملی خود خواهد داشت و به عبارتی مانند گذشته ماشه منطقه‌ای قدرت‌های بزرگ نخواهد بود.
او ادامه داد: «جو ضدغربی به‌خصوص پس از کودتای نافرجام تابستان ۲۰۱۶ و عدم تحویل فتح‌الله گولن رهبر جماعت گولن که ترکیه مدعی است رهبری کودتای فوق را بر عهده داشته در تشدید این جو ضدغربی موثر بوده است. به هر حال در کنار این بعد روانی قضیه زاویه‌ها و اختلافاتی که آک پارتی و شخص اردوغان با سیاست‌های غرب به‌ویژه آمریکا در منطقه دارد در اتخاذ این تصمیم دخیل است.»
