خسارت‌های پیدا و پنهان صیادان چینی به آب‌های جنوب کشور

رویداد۲۴ طی ماه‌های اخیر فعالیت صیادان چینی در خلیج‌فارس نگرانی‌هایی را چه از بعد زیست محیطی و چه از بعد تامین معیشت صیادان سنتی کشور ایجاد کرده است. چندی پیش سازمان شیلات ایران توضیحاتی را درباره فعالیت صیادان چینی در خلیج فارس ارائه کرده بود. بر اساس این توضیحات صید این کشتی‌ها برای گونه فانوس ماهیان انجام می‌شود. سازمان شیلات همچنین گفته است که گونه فانوس ماهیان سریع الرشد بوده و به صورت گله‌ای و در حجم زیاد در مناطق عمیق بیش از ۲۰۰ متر دریای عمان زیست می‌کنند و امکان صید این ماهی با شناورهای کلاس لنج و قایق (صیادان سنتی) که جامعه بهره‌بردار سنتی را تشکیل می‌دهند، وجود ندارد، بنابراین این نوع صید تداخلی با صید خرد ندارد و تنها به روش صید ترال میان‌آبی توسط کشتی‌های توانمند با برداشت از آب‌های عمیق امکان‌پذیر است اما میلاد خسروی - کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری- به موضوعاتی چون  حضور گونه‌های با ارزش جانوری در عمق بیش از ۲۰۰ متر، اهمیت فانوس ماهیان در اکوسیستم، تبعات صید بیش از حد بر اکوسیستم دریایی، تاثیر مخرب صید ترال بر آب‌های خلیج فارس وصید تصادفی و ناخواسته پرداخته است.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری با بیان اینکه حدود ۷۰ درصد سطح کره‌ زمین را دریاها و اقیانوس­‌ها تشکیل داده­‌اند، اظهار کرد: این مخازن عظیم آب شور دنیا نقش مهمی در متعادل نگه داشتن اتمسفر زمین، تولید اکسیژن و جذب دی اکسید کربن دارند و منبع مهمی برای تأمین غذا، انرژی، انواع دارو، مواد معدنی و... به حساب می­‌آیند همچنین در صنعت گردشگری، تفریح و جنبه­‌های فرهنگی انسان­‌ها نقش دارند.
وی با اشاره به اینکه محیط­‌های دریایی دارای بزرگ­ترین و پیچیده­‌ترین اکوسیستم­‌ها در سطح کره زمین هستند که شامل انواع گونه­‌های گیاهی و جانوری می‌شوند، تصریح کرد: خلیج‌فارس و دریای عمان از جنبه­‌های گوناگون نه فقط برای منطقه بلکه برای تمام جهان مهم هستند. این پهنه­‌های آبی در تأمین غذای انسان نقش به ­سزایی ایفا دارند بنابراین ارزش شیلاتی آن‌ها غیر قابل انکار است.

خلیج‌ فارس و دریای عمان به ترتیب دارای ۹۰۰ و ۱۲۰۰ گونه مختلف دریایی هستند

این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری ادامه داد: خلیج فارس با مساحتی حدود ۲۵۱ هزار کیلومتر مربع، عمق متوسط ۵۰ و حداکثر عمق ۹۰ متر حدود ۹۰۰ گونه ماهی و گونه‌های با ارزش دیگر از سایر جانداران دریایی همچون سخت­‌پوستان، نرم­تنان، سایر بی­‌مهرگان و حتی انواع جلبک­‌های دریایی را خود جای داده است. دریای عمان نیز با مساحتی بالغ بر ۱۸۱ هزار کیلومتر مربع عمقی تا بیش از ۳۶۰۰ متر دارد و حدود ۱۲۰۰ گونه مختلف ماهی ( از جمله گونه‌های خلیج فارس) در آن زندگی می­‌کنند.
خسروی در ادامه با بیان اینکه از خصوصیات خلیج فارس حضور جانوران موجود در منطقه نیمه‌عمیق (Demersal – عمق ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متر) است که به آن­‌ها گونه­‌های مزوپلاژیک گفته می‌شود، تصریح کرد: طی تخمین­‌های صورت گرفته مشخص شده که حدود ۳۵۰ گونه ماهی و بی­‌مهرگان با ارزش شیلاتی مثل ماهی مرکب، میگو و لابستر مزوپلاژیک از خلیج فارس تا دریای عرب حضور دارد همچنین در مورد قسمت­‌های شمالی مربوط به ایران در دریای عمان حضور حدود ۲۰ گونه مزوپلاژیک تأیید شده است.

فانوس ماهیان، منبع تجدید پذیر زیستی تولید انرژی

وی افزود: یکی از شناخته شده­‌ترین این گونه­‌ها در منطقه، فانوس ماهی (با نام علمی: Benthosema pterotum) است. فانوس ماهیان (Lantern fishes) در تمام دنیا سهم بزرگی در تولید زیست توده (Biomass  - منبع تجدیدپذیر زیستی تولید انرژی-) مناطق نیمه عمیق دریایی دارند. گونه­‌های مزوپلاژیک در عمق بین ۲۰۰ تا ۱۰۰۰ متر زیست می­‌کنند. این منطقه نسبت به سطح فوقانی خود نور کمی دریافت می‌کند بنابراین تقریباً گونه­‌های وابسته به نور مثل جلبک­‌ها در آن یافت نمی­‌شوند.

به گفته این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری، ماهیان مزوپلاژیک معمولاً دارای یک رفتار رایج تحت عنوان مهاجرت افقی در طول شبانه­‌ روز (Diel Vertical Migration) هستند که باعث می­‌شود در طول شب تا عمق ۱۰۰ متر و حدوداً نزدیک به سطح آب دریا بیایند و در روز با طلوع خورشید به مناطق عمیق­‌تر باز گردند. این ماهیان از مصرف­‌کنندگان اصلی پلانکتون­‌های جانوری، لاروها و ماهیان نابالغ کوچک هستند و خود به عنوان شکار برای شکارچیان سطح بالا مثل تن ماهیان، ماهی مرکب و دلفین­‌ها محسوب می­‌شوند.

نقش ماهیان مزوپلاژیک در اعماق آب

این کارشناس اداره محیط زیست همدان در ادامه تصریح کرد:  ماهیان مزوپلاژیک با توجه به این ویژگی و رفتار مهاجرتی خود در اعماق مختلف آب در انتقال انرژی و کربن از اعماق به سطح آب همچنین جذب دی اکسید کربن به اعماق اقیانوس­‌ها نقش مهمی دارند و پراکنش گونه­‌های وابسته به خود را تحت تأثیر قرار می­‌دهند.

صید بیش از حد ماهیان، هشداری برای محیط زیست

خسروی با اشاره به اینکه اخیرا شاهد اخبار بسیاری درباره حضور کشتی­‌های چینی و بهره­‌برداری و صید آن­‌ها از منابع دریایی خلیج فارس و دریای عمان هستیم، اظهار کرد: گمانه‌زنی‌های بسیاری در مورد علل حضور آن­‌ها و بحث صید ماهیانی دور از دسترس و عمق‌زی مثل فانوس ماهیان شده است. فارغ از هر گونه اظهار نظر در این‌باره می­‌توان به تأثیرات صید بیش از حد (Overfishing) یا بهره­‌کشی بیش از اندازه (Overexploitation) از منابع دریایی سخن گفت و آن­‌ها را به عنوان هشدار برای محیط زیست و حتی تأمین غذا و سایر نیازهای بشر به سازمان­‌های مربوطه گوشزد کرد.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری در ادامه به آثار منفی بهره‌برداری بیش از اندازه از دریاها اشاره کرد و گفت: بهره­‌برداری بیش از اندازه از منابع دریایی به افزایش صید ماهی­‌ها و سایر منابع زنده دریایی جهت تأمین نیازهای روزافزون انسان می‌گویند که باعث می­‌شود گونه­‌ها دیگر پتانسیل و توانایی جهت تشکیل مجدد جمعیت­‌های پایدار و به اصطلاح بازیابی (Recruitment) را از دست بدهند. این امر به‌صورت مستقیم و غیر مستقیم بر محیط زیست و در نهایت زندگی خود انسان­‌ها تاثیرات به شدت منفی می­‌گذارد.

 

وی با بیان اینکه طی مطالعات انجام شده مشخص شده است که بسیاری از گونه­‌های ماهیان و به‌ویژه ماهیان با ارزش تجاری بزرگ نظیر تن ماهیان دچار کاهش جمعیت شده­‌اند، هشدارداد: یکی از تبعات مهم این رخداد مواجهه انسان با بحران برای تأمین نیازهای بشر به‌ویژه از حیث تأمین غذا است که باعث شده صیادان به صید ماهیان کوچک­تر روی بیاورند. با توجه به کاهش اندازه و میزان صید انجام شده و افزایش جمعیت، میزان این صید نیز به طور تصاعدی بالاتر برود. صید ماهیان کوچک­تر منجر به تولید میزان تخمک کمتر (در ماهیان ماده) و در نتیجه تولید جمعیت کمتر است که به تدریج همه گونه­‌های تحت صید را با خطر جدی انقراض مواجه می­‌کند.

صید بیش از اندازه سبب کاهش تنوع ژنتیکی و تحمل گونه‌های نسبت به عوامل تهدید کننده می‌شود

خسروی در ادامه به سایر اثرات منفی بهره‌برداری بیش از اندازه‌ از دریاها اشاره و تصریح کرد: یکی از اثرات مهم برداشت بیش از اندازه ماهیان و سایر گونه­‌ها، کاهش تنوع ژنتیکی گونه‌های باقی مانده در محیط است که منجر به کاهش تنوع ژنی نسل­‌های بعد می‌شود و تحمل گونه­‌ها نسبت به عوامل تهدید کننده محیطی مثل بیماری­‌ها، افزایش دما، کاهش اکسیژن و... کمتر می‌شود و آن­‌ها را به شدت آسیب­‌پذیر می­‌کند. این مسئله دقیقا یکی از مهم­ترین عوامل تهدید کننده جمعیت به شدت در معرض انقراض یوزپلنگ آسیایی در ایران است که ممکن است در مورد گونه­‌های در اعماق دریاها اصلاً به چشم نیاید و به آن اهمیت داده نشود.
این کارشناس اداره محیط زیست همدان با تاکید بر اینکه علاوه بر کاهش تنوع ژنتیکی در جمعیت­‌ها، کاهش تنوع ذخایر آبزیان (Stock Diversity) امر بسیار مهم و قابل توجهی است، اظهار کرد: مشخص شده است که موجودات ساکن در منطقه به خصوص خلیج فارس، جمعیت­‌هایی متمایز با سایر جمعیت­‌های همان جانداران در مناطق دیگر مثل اقیانوس هند تشکیل داده­‌اند بنابراین حفاظت از این ذخایر متفاوت بسیار مهم است.
به گفته وی افزایش میزان صید را می­‌توان از این منظر مورد بررسی قرار داد که باعث شده میزان جراحات وارده به ماهیان و سایر گونه­‌های صید نشده دیگر  بالا برودۀ این امر میزان ابتلا به بیماری­‌ها و سطح استرس را افزایش می‌دهد که به نوبه خود اثرات منفی روانی و فیزیولوژیک بر ماهیان وارد می‌کند.
این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری در ادامه توضیح داد: صید و بهره­‌کشی بیش از اندازه موجب بروز خلل در زنجیره­‌های غذایی دریایی و حتی زنجیره­‌های غذایی اکوسیستم­‌های خشکی وابسته به دریاها می­‌شود. اگر گونه­‌های مد نظر برای صید شامل ماهیان کوچک نظیر ساردین و آنچوی باشد، طعمه‌یابی برای شکارچیان آن­‌ها را سخت­‌تر می­‌کند که باعث افزایش رقابت بر سر غذا می­‌شود اما اگر گونه­‌های تحت صید شکارچیان رأس هرم غذایی مثل تن ماهیان را در برگیرد، شاهد افزایش بی­‌رویه جمعیت گونه­‌های شکار آن­‌ها خواهیم بود. برای مثال در مطالعاتی در آلاسکا مشخص شده که شکار سمور دریایی (Sea otter) به خاطر استفاده از خز آن­ها جمعیت توتیای دریایی (Sea urchin) را افزایش داده که این افزایش به نوبه خود باعث کاهش جلبک­‌های بزرگ دریایی مثل کلپ­ها (Kelp) شده است. این اتفاق می­‌تواند میزان تولید اکسیژن و انرژی اولیه جذب شده از نور خورشید را در دریا کاهش دهد.

خسروی با اشاره به اینکه در کنار صید ماهیان مورد نظر در اکثر مواقع صید تصادفی و ناخواسته (bycatch) ماهیان و جانداران دیگر که معمولاً فاقد ارزش اقتصادی هستند رخ می‌دهد، تصریح کرد: معمولاً انسان بدون در نظر گرفتن نقش و ارزش اکولوژیک حیاتی این گونه­‌ها اقدام به از بین بردن آن­‌ها می­‌کند. این امر گونه­‌های ناخواسته صید شده را نیز تهدید و نظم و تعادل اکوسیستم­‌ها را بیش از پیش تهدید می­‌کند همچنین صید بیش از حد خدمات ارائه شده اکوسیستمی دریاها از جمله تأمین غذا و انرژی، جذب گازهای گلخانه­‌ای و تنظیم اقلیم، تولید اکسیژن و خدمات گردشگری و تفریحی را کاهش می‌دهد و با مشکل مواجه می­‌کند.

به گفته این کارشناس محیط زیست، جدا از بحث میزان صید، روش­‌های صیادی نیز به نوبه خود آسیب‌زننده هستند. برخی روش­‌های منسوخ شده مثل صید انفجاری و صید با استفاده از سیانید به شدت برای محیط مضر هستند. علاوه بر این صید با تور ترال (Trawling) - که نقدهای بسیاری بر استفاده از آن وارد است - باعث آسیب به بستر دریا و تپه­‌های مرجانی واقع در بستر می­‌شود. تخمین زده شده است که با هر بار کشش تور ترال حدود ۵ تا ۲۵ درصد محیط زنده بستر دریا از بین می­‌رود.

 

وی در ادامه تصریح کرد: با آسیب رسیدن و از بین رفتن مرجان­‌ها به وسیله تور ترال - که نقشی اساسی در تأمین زیستگاه برای سایر موجودات دریایی و تصفیه آب دریاها دارند - محیط زیست دریایی به شدت تهدید می­‌شود. این نوع صید به‌ویژه برای صید گونه­‌های مزوپلاژیک مثل فانوس ماهیان تهدیدی جدی برای محیط بستر دریاها است. با افزایش صید و استفاده از تجهیزات گوناگون برای این کار، میزان معیوب شدن این تجهیزات و رها شدن آن­‌ها در دریا به ویژه تورهای ماهیگیری در دریا افزایش پیدا می­‌کند. این پدیده میزان زباله­‌های انباشته شده در دریا را افزایش می‌دهد علاوه بر آن باعث بروز پدیده‌ه­ای تحت عنوان صید اتفاقی (Ghost fishing) سایر گونه­‌های با ارزش مثل لاک­پشت­‌های دریایی می­‌شود.

رقابت صیادان سنتی با صید صنعتی فشار بر محیط را دو چندان می‌کند

این کارشناس ارشد بیوسیستماتیک جانوری با بیان اینکه تمامی این اتفاقات و تبعات آن­‌ها با بهره­‌گیری انسان از روش­‌ها و تجهیزات مدرن صید (مانند کشتی­‌های چینی) دوچندان می‌شود و صیادان سنتی نیز در رقابت با این نوع صید فشار بر محیط را بیشتر می­‌کنند، اظهار کرد: افزون بر صید تجاری، صید تفریحی و ورزشی هم که نظارت بر آن سخت­‌تر و کمتر است باعث بروز مشکلات می­‌شود.

خسروی در ادامه به راهکارهایی اشاره کرد که با اجرای آن‌ها می‌توان در کنار بهره­‌مندی از منابع دریایی از بروز تبعات منفی پیشگیری و با حفاظت از آن­‌ها انتقال این منابع را به نسل­‌های بعدی موجب شد. وی درباره این راهکارها توضیح داد: در ابتدای کار باید مطالعات جمعیتی و زیست‌شناسی روی گونه­‌ها دریایی بیشتر شود تا از آن­‌ها برای اقدامات لازم عملی استفاده شود. راهکار دوم مدیریت بر صید و شیلات است که این بحث شامل به کارگیری قوانین و اعمال محدودیت بر میزان صید و تجهیزات مورد استفاده در صید است. سومین راهکار نیز مدیریت بر پایه اکوسیستم است. این نوع مدیریت تمام جنبه­‌هایی که موجودات زنده را با محیط پیرامون خود و حتی خود انسان مرتبط می­‌کند در بر می­‌گیرد و محدود به یک گونه خاص یا یک روش خاص نمی­‌شود.
وی در پایان با اشاره به راهکار چهارم و پنجم بهره‌مندی از منابع دریایی در کنار حفاظت از آن‌ها گفت: پرورش مصنوعی با رعایت موازین زیست محیطی می­‌تواند به عنوان یک راهکار مهم برای تأمین غذای انسان و کاهش بهره­‌کشی از منابع طبیعی تلقی شود، همچنین در نهایت می­‌توان با ایجاد و یا بازبینی مناطق حفاظت شده دریایی بر حفظ هر چه بیشتر محیط­­‌ها و اکوسیستم­‌های دریایی کمک کرد.