زمان‌شناسی؛ مبنای اقدامات امام کاظم(ع)

رویداد۲۴، محمدمهدی تولایی- یکی از ویژگی‌های معصومین(ع) که در دوران حیات مبارک یکایک آنان، مشهود است «زمان‌شناسی» و عملکرد برنامه‌ریزی‌شده و مدون برای دوران زندگانی و شرایطی که با آن مواجه هستند است. زمان‌شناسی در این معنا که با توجه به شرایط موجود، به‌گونه‌ای برای اقدامات و عملکردها برنامه‌ریزی شود تا مطلوب‌ترین نتیجه و کم‌هزینه‌ترین اتفاقات به وقوع پیوندد. لذا به همین دلیل است که در مورد ائمه اطهار(ع) گفته می‌شود که اگر هرکدام از آن بزرگواران، در دوران زندگی امام دیگری می‌زیست همان عملکردی را به منصه ظهور می‌رساند و همان اقداماتی را انجام می‌داد که امام حاضر انجام داده است.

اگر امام حسن مجتبی(ع) در دورانی با شرایط امام حسین(ع) می‌زیست همان‌گونه عمل می‌کرد که امام حسین(ع) در کربلا عمل کرد و در حالت معکوس نیز اگر امام حسین(ع) در دورانی با شرایط امام مجتبی(ع) می‌زیست همان‌گونه عمل می‌کرد که امام حسن(ع) با صلح خود عمل کرد.

هنگامی‌که به سراغ متون تاریخی می‌رویم متوجه می‌شویم دوران زندگانی امام موسی کاظم(ع)، دورانی با شرایط خاص و بسیار حساس بوده است که لازمه مواجهه با چنین دورانی، زمان‌شناسی دقیق و قدرت تبیین و تحلیل صحیح از اوضاع زمانه بوده است.

اگر بخواهیم به‌صورت گذرا و مختصر، به برخی از اقدامات امام کاظم(ع) بپردازیم باید پیش‌زمینه چنین اقداماتی که برآمده از اوضاع زمانه بوده است را در نیز در نظر بگیریم.دوران زندگانی امام کاظم(ع) همزمان است با گذار حکومت عباسی از دوران تأسیس به دوران تقویت پایه‌های دولت و تحکیم اساس و بنیان‌های آن. اگر در مرحله تأسیس حکومت عباسی و پایان حکومت اموی، فراغتی برای امام باقر(ع) و امام صادق(ع) دست داد تا به تبیین و گسترش مباحث مذهب تشیع بپردازند و کرسی تدریس و تربیت شاگردان را بیش از پیش تقویت نمایند در این مرحله، توجهات حکومت عباسی به امام کاظم(ع) گسترش یافت و اقدامات ایشان را بیش از پیش مورد رصد قرار می‌داد که نتیجه این رصد نیز منجر به حبس و حصر امام کاظم(ع) به مدت چهارده سال شد.

امام هفتم شیعیان برای دوران جدید، چندین اقدام را به‌عنوان دستور کار خویش معین فرمود. یکی از اقدامات مهم ایشان، ارسال شاگردان و دانشمندانی به نقاط مختلف سرزمین اسلامی بود که در مکتب تشیع تلمذ نموده و توانایی تبلیغ اصول دینی و مذهبی در مملکت اسلامی را داشتند؛ آن‌هم به‌عنوان وکلای امام(ع) و نمایندگان ایشان تا در نقاط مختلف، آنچه اصل است و اساس، تبیین شود.

اگر تا پیش‌ازاین، همت ائمه اطهار(ع) بر تربیت شاگردان بود از این پس و در شرایط جدید، با تدبیر امام کاظم(ع) و در قالب ارسال وکلا، مبلغانی برای نقاط مختلف سرزمین اسلامی اعزام می‌شدند تا هم از حساسیت مقر اصلی حکومت بر روی آنان کاسته شود و هم اصول فراگرفته در مکتب امامان(ع) گسترش یابد. توصیه اصلی نیز دعوت مبلغان به «تقیه» بود تا از حساسیت‌ها و ممانعت‌ها کاسته شود و پایه‌های اصول، به نحو صحیحی در میان مردم، گذارده شود.

اقدام دیگر امام کاظم(ع)، فراهم‌سازی بستری برای ورود و پذیرش مناصب حکومتی توسط برخی از یاران و شیعیان بود. بااینکه حکومت عباسی با امام کاظم(ع) و یاران ایشان، زاویه داشت و درصدد مقابله با آنان بود اما با تدبیر امام کاظم(ع)، افرادی از شیعیان و محبین ایشان توانستند مناصبی را در حکومت عباسی به دست بگیرند که این اقدام که با توصیه به تقیه همراه بود موجب شد تا جان بسیاری از شیعیان محفوظ بماند و برخی از برنامه‌های حکومت برای سرکوب شیعیان، به سرانجام مطلوب نرسد.

وظیفه دیگری که امام کاظم(ع) به‌عنوان فرزند صالح نبی اکرم(ص) برای خویش تصویر کرد تلاش برای تبیین وجود تفاوت‌های گسترده میان عملکرد حاکمان عباسی با حکومت مورد خواست نبی اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) بود. عباسیان با ادعای خویشاوندی با پیامبر اسلام(ص) و با ادعای همگامی با امامان معصوم(ع) دست به قیام زدند و در دوران تأسیس نیز تا حدودی سعی داشتند تفاوت‌های خود با حکومت امویان را آشکار کنند اما در واقع، همان مسیر امویان را در پیش گرفته بودند که در تضاد با اصول و آرمان‌های نبی مکرم اسلام(ص) بود و حتی در ادعا نیز در حال فراموشی بود.

امام کاظم(ع) در مسیر شناسایی ماهیت حکومت عباسی و تفاوت‌های آن با آرمان‌های اسلامی و عملکردهای مخالف حکومت با شعارهای اولیه در زمان قیام، به مباحثه و گفتگو می‌پرداخت و حتی در جلساتی که خلیفه عباسی نیز حضور داشت بر چنین مواردی تأکید می‌نمود.

اقدام دیگر امام کاظم(ع) که در همین راستا قابل بیان است شرکت در مناظره‌های متعدد با دانشمندان و عالمان دینی از مسلمان و غیرمسلمان بود. مناظره‌هایی علمی با بحث‌هایی دقیق و موشکافانه و بدون هرگونه علائمی که نمایانگر تقابل عملی با حکومت وقت باشد، و در جهت تبیین صحیح اصول دینی و شناساندن انحرافات شکل گرفته در طول زمان و دعوت به بازگشت از انحراف به مسیر صحیحی که سعادت و کمال را در پی خواهد داشت.

اقدامات فراوان دیگری را نیز می‌توان تشریح کرد که در دوران زندگانی امام کاظم(ع) و با تدبیر ایشان انجام گرفته است که مجال دیگری را می‌طلبد. اندک اقدامات ذکر شده در این متن و اقدامات فراوان دیگری که مجال طرح نیافت را می‌توان برآمده از زمان‌شناسی دقیق امام کاظم(ع) دانست که منشأ اثرات فراوانی در دنیای اسلام شد.