سفر محمدرضاشاه پهلوی به شوروی

رویداد۲۴ علیرضا نجفی: تصویر ثبت شده در سال ۱۳۴۴ که محمدرضا شاه پهلوی، فرح دیبا و فرزند کوچکشان رضا پهلوی به اتحاد جماهیر شوروی سفر کردند و با لئونید برژنف رهبر وقت روسیه کمونیستی دیدار کردند. برژنف در این سفر یک اسباب‌بازی (ماشین سواری کودکان) به رضا پهلوی هدیه داد.

روابط ایران و شوروی تا سال ۱۳۴۲ تیره و تار بود. ایران ترجیح می‌داد در کنار بلوک غرب باشد و بخاطر فعالیت‌های کمونستی نسبت به شوروی بدبین بود. اما با کنار رفتن دولت «علی امینی» و روی کار آمدن اسدالله علم اوضاع تغییر کرد. پس از نخست‌وزیری علم، دولت ایران اعلامیه‌ای صادر و در آن اعلام کرد: «ایران پایگاهی برای خارجی‌ها نخواهد بود.»

این اعلامیه خیال شوروی را از استقرار نیرو‌های آمریکایی در ایران راحت کرد و روابط ایران و شوروی رو به بهبود رفت. از سال ۱۳۴۲ به بعد روابط ایران و شوروی از بعد همکاری‌های بازرگانی فراتر رفت و زمینه‌های اقتصادی، فنی و فرهنگی را شامل شد. مزر‌های دو کشور «مرز‌های صلح و دوستی» لقب گرفت و حجم تجارت خارجی از ۳۲ میلیون دلار در سال ۱۳۴۲ به ۸۵ میلیون دلار در سال ۱۳۴۸ رسید.

محمدرضاشاه در سال ۱۳۴۲ برژنف را به ایران دعوت کرد و خود در یکم تیرماه سال ۱۳۴۴ به شوروی سفر کرد. وی هر از چند گاهی برای موازنه قوا، دست دوستی خود را به سمت بلوک شرق دراز می‌کرد و در سال ۱۳۴۴ نیز همین کار را انجام داد. محمدرضاشاه در سفر خود به شوروی با روس‌ها وارد مذاکره شد و نهایتا موافقتنامه تاریخی همکاری اقتصادی و فنی ایران و شوروی، برای احداث کارخانه ذوب آهن اصفهان و تاسیس ماشین‌سازی اراک در ۲۳ دی ۱۳۴۴ در مسکو به امضا رسید.

بازدید شاه از مقبره لنین

نخستین اقدام محمدرضاشاه پس از ورود به شوروی بازدید از مقبره ولادیمیر لنین نخستین رهبر روسیه کمونیستی بود. محمدرضاشاه پهلوی و همراهانش پس از رسیدن به شهر مسکو، در میدان سرخ حاضر شدند تا به رهبر و بنیانگذار اتحاد شوروی ادای احترام کنند. در حالی بود که بسیاری از دانشجویان و روشنفکران داخل ایران به جرم پیروی از عقاید لنین در زندان بودند، محمدرضاشاه پهلوی با گذاشتن تاج‌گل بر مقبره لنین به وی ادای احترام کرد.

محمدرضاشاه و خانواده‌اش پس از بازدید از میدان سرخ به کاخ کرملین رفتند و در آنجا مورد استقبال «لئونید برژنف» دبیرکل حزب کمونیست شوروی قرار گرفتند. وی در دیدار با برژنف نسبت به پیشرفت‌های اتحاد شوروی اظهار شگفتی کرد و در سخنرانی شام به دبیر کل حزب کمونیست چنین گفت: «من با شادمانی از نمایشگاه اقتصاد ملی اتحاد شوروی بازدید کردم. پیروزی‌هایی که ملت بزرگ شوروی در همه رشته‌های صنعتی، کشاورزی و فرهنگی به دست آورده‌اند سبب موفقیت دانش و فن در سراسر جهان می‌باشد. موفقیت‌های آینده ملت بزرگ شوروی را آرزومندم.»

ببینید: سفر ژنرال دوگل به ایران به دعوت محمدرضا شاه پهلوی

به گزارش رویداد۲۴ محمدرضاشاه پهلوی و فرح دیبا در این سفر به سالن تئاتر «بولشوی» مسکو رفتند که یکی از معروف‌ترین سالن‌های تاتر و اپرا در جهان است و در اجرایی ویژه و اختصاصی به تماشای باله دریاچه قو از چایکوفسکی نشستند. پس از تماشای باله نیز با تعدادی از بالرین‌های معروف روسی دیدار کردند.

بازدیدهای شاه از کارخانه‌های صنعتی شوروی

محمدرضاشاه و همراهانش روز دوم سفر خود را در شهر «ولگاگراد» گذراندند. ولگوگراد به دلیل کارخانه‌های عظیمی مانند کارخانه برق ولگاگراد، بزرگترین کارخانه برق آن زمان در سراسر جهان، معروف شده بود. اما نکته جالب توجه بازدید محمدرضاشاه از موزه جنگ ولگوگراد بود.

جمله وی در دفتر یادبود موزه ولگوگراد جالب بود: «دومین بار امکان یافتم از شهر قهرمانان ولگاگراد که در آن رشادت قهرمانانه مردم دلیر شوروی و عزم راسخ مردم شهر در سازندگی و آبادانی و زندگی متمدن تجلی یافته بازدید نمایم. نبرد سربازان قهرمان ارتش سرخ صفحه تازه‌ای در جنگ دوم جهانی گشود و می‌توان گفت که این نبرد مقدمه «پایان هیتلریسم» بود. زهی افتخار به تمام افراد نظامی و غیرنظامی که قهرمانانه در این نبرد به هلاکت رسیدند.» این سخنان در حالی زده می‌شد که رضاشاه پهلوی از معدود هواخاهان هیتلر و حکومت نازیستی در قاره آسیا بود و روابط دوستانه حکومت پهلوی با آلمان نازی برای کسی پوشیده نبود.

محمدرضاشاه در بازگشت به مسکو باز هم از کارخانه‌های صنعتی شوروی دیدار کرد و برای بار چندم زبان به تحسین صنایع شوروی باز کرد: «سرعت کار و کار دقیق ماشین‌ها فوق العاده جالب توجه است، اهمیت این قبیل مراکز تولید صنعتی کاملا روشن است و ابتکارات مهندسان شوروی در ایجاد ماشین‌های خودکار برای پروژه‌های تولید با صرفه ستودنی است. موفقیت همه مهندسین و کارگران کارخانه را خواهانم.»

قراردادهای ایران و شوروی در دوره شاه

برنامه سفر شاه به گونه‌ای تنظیم شده بود که بر بازدید از صنایع و تکنولوژی‌های جدید متمرکز باشد و در نتیجه آن تعدادی قرارداد صنعتی با شوروی عقد شود. محمدرضاشاه یک کنفرانس مطبوعاتی نیز به همراه لئونید برژنف برگزار کرد که در آن خبرنگاران سوال تشریفاتی و صوری مطرح کردند. محمدرضاشاه در این سفر از شهر‌های لنینگراد و منطقه سیبری نیز دیدار کرد. سفر او و خانواده‌اش به شوروی بنا بود حدود یک هفته باشد، اما ۱۳ روز طول کشید و نهایتا در روز دوازدهم تیرماه ۱۳۴۴ محمدرضاپهلوی به همراه خانواده و همراهانش به ایران بازگشتند. بازگشت شاه با هواپیمای جت اختصاصی که از سوی دولت شوروی در اختیارش گذاشته شده بود انجام شد. محمدرضاشاه خود در بازگشت خلبانی هواپیما را بر عهده گرفت و یک اسکادران از جنگنده‌های میگ روسی هواپیمای او را تا فرودگاه مهرآباد اسکورت کردند.

اما دلیل اصلی سفر سال ۱۳۴۴ شاه به اتحاد شوروی اختلافی بود که دولت ایران و بلوک غرب در زمینه تاسیس کارخانه ذوب آهن پیدا کردند. احداث کارخانه ذوب آهن در ایران از زمان رضاشاه کلید خورده بود، اما وقوع جنگ جهانی اول مانع از تحقق آن شد. در ابتدای دهه چهل بنا بود آلمانی‌ها کارخانه ذوب آهن را در ایران بازسازی کنند، ولی ظاهرا به دلیل مخالفت ایالات متحده حاضر به این کار نشدند. پس از مخالفت آمریکایی‌ها با احداث کارخانه ذوب آهن در ایران، توجه دولت به اتحاد شوروی معطوف شد.

در این موافقتنامه، بر سر تاسیس کارخانه ذوب آهن اصفهان، احداث شاه‌لوله گاز و تاسیس کارخانه ماشین‌سازی اراک توافق شده بود. در پی این موافقتنامه، شوروی برای تاسیس کارخانه ذوب آهن با ظرفیت ۶۰۰ هزار تن و کارخانه ماشین‌سازی و همچنین تامین قسمتی از لوازم لوله‌کشی گاز، اعتباری برای ایران در نظر گرفت؛ این اعتبار معادل ۹ /۲۸۸ میلیون دلار با نرخ بهره ۵ /۲ درصد و مدت بازپرداخت ۱۲ ساله بود و ایران در مقابل، گاز و کالا به شوروی صادر می‌کرد. این رقم اعتبار، ۴۴ درصد کل کمک اقتصادی شوروی در این سال به کشور‌های عقب نگه‌داشته‌شده بود که بیانگر تمایل خاص شوروی به نفوذ در ایران و اهمیت و جایگاه ایران در سیاست خارجی شوروی است. انگیزه شاه در خرید کارخانه ذوب آهن از روس‌ها بیشتر ماهیت سیاسی داشت، در حالی‌که می‌توانست کارخانه‌ای بهتر و ارزان‌تر از کشوری دیگر خریداری کند، اما تفاوت خرید کارخانه ذوب آهن از شوروی از لحاظ سیاسی فاحش بود.

اسدالله علم در یادداشت‌های خود به انگیزه‌های سیاسی شاه در این‌باره اشاره کرده و می‌گوید: «خود شاهنشاه روزی به من فرمودند که لوله گاز شوروی به اندازه چندین لشکر در شمال به من کمک می‌کند.»