چهره فلسطین در سال‌هایی که هنوز اسرائیل وجود نداشت

رویداد۲۴ |  فلسطین منطقه‌ای کوچک، اما استراتژیک و تاریخی است که در سواحل شرقی دریای مدیترانه واقع شده. این سرزمین، در طول قرن‌ها، میزبان فرهنگ‌ها و اقوام متنوعی بوده است. پیش از تاسیس اسرائیل در سال ۱۹۴۸، اقوام و ادیان متعدد به ویژه مسلمانان، مسیحیان و یهودیان در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. آن‌ها از قرن شانزدهم میلادی تحت حاکمیت امپراتوری عثمانی بودند و از دهه بیست قرن بیستم، تحت حاکمیت بریتانیا زندگی می‌کردند.

فلسطین تقاطع اقوام و فرهنگ‌ها و امپراتوری‌ها گوناگون بود. این سرزمین قرن‌ها به عنوان مسیر تجاری و تقاطع مهمی میان آفریقا، آسیا و اروپا محسوب می‌شد. اگرچه در دوران معاصر بیشتر از منظر سیاسی به این منطقه نگریسته می‌شود، اما تاریخ پیشامدرن فلسطین ماجرای متفاوتی دارد. در دوران امپراتوری عثمانی (۱۵۱۷-۱۹۱۷)، فلسطین بخش مهمی از آن امپراتوری بزرگ به حساب می‌آمد. این منطقه عمدتا دارای فرهنگ و حال و هوایی عربی بود و زبان عربی به عنوان زبان رایج فلسطین شناخته می‌شد. اما فلسطین همزمان خانه‌ی تعداد قابل توجهی از مسیحیان و یهودیان بود. پیروان این ادیان در شهر‌هایی مانند اورشلیم (بیت‌المقدس)، الخلیل، یافا و صفد در کنار یکدیگر زندگی می‌کردند. اگرچه تنش‌هایی گاه به گاه رخ می‌داد، اما در کل مردم منطقه فلسطین با همزیستی و تشریک مساعی می‌زیستند. در فلسطین پیروان ادیان مختلف در مجاورت یکدیگر می‌زیستند، بازار‌های مشترک داشتند و اغلب در جشن‌ها و آیین‌های یکدیگر شرکت می‌کردند و این امر بافت اجتماعی منطقه فلسطین را عمیقا درهم‌تنیده و متکثر کرده بود.

چشم‌اندازی چندفرهنگی

اقتصاد فلسطین پیش از قرن بیستم، عمدتا مبتنی بر کشاورزی بود و زمین نقش اساسی در زندگی ساکنان آن داشت. خانواده‌ها در مزارع گندم، جو، انجیر و زیتون کار می‌کردند و تولید روغن زیتون به ویژه برای اقتصاد منطقه بسیار مهم بود. دشت‌های حاصلخیز، به‌ویژه در مناطق ساحلی، به کشاورزی مرکبات اختصاص داشت، به‌خصوص پرورش پرتقال‌های معروف یافا که به اروپا صادر می‌شد. در شهرها، تجارت رونق داشت. بازرگانان فلسطینی با شرکای خود در سراسر مدیترانه، مصر، سوریه و دنیای وسیع عثمانی تجارت می‌کردند. بندر یافا به‌ویژه به یک مرکز حیاتی برای صادرات محصولات کشاورزی تبدیل شده بود و فلسطین را به بازار‌های جهانی متصل می‌کرد. در همان زمان، صنعتگران محلی پارچه، سفال و شیشه تولید می‌کردند و به یک بازار داخلی پررونق کمک می‌کردند.

بیشتر بخوانید: آیا اسرائیلی‌ها زمین مردم فلسطین را خریده‌اند؟

حیفا به مهمترین مرکز پرجنب‌وجوش تجارت و تبادل فکری تبدیل شده بود و بازرگانان و دانشمندان را از سراسر امپراتوری عثمانی به این شهر می‌آمدند. اورشلیم نیز وضعیت مشابهی داشت. این شهرها، به‌ویژه اورشلیم، همچنین سکونت‌گاه یک اقلیت یهودی بود که پیش از ظهور صهیونیسم و در اواخر قرن نوزدهم در آنجا حضور داشتند. تعداد یهودیان نسبت به جمعیت عرب مسلمان بسیار اندک بود، اما جوامع یهودی نقش مهمی در تجارت و دانش‌پژوهی ایفا می‌کردند و از این رو حضورشان برای مسلمانان نیز مفید بود.

دوره عثمانی

در دوره عثمانی همچنین نفوذ قدرت‌های اروپایی در منطقه افزایش یافت و دیپلمات‌ها، مبلغین مذهبی و تجار در شهر‌های مختلف فلسطین آمد و شد داشتند. دین نقش مرکزی در زندگی ساکنان فلسطین داشت و هم نظم اجتماعی را شکل می‌داد و هم هویت فردی را. مسلمانان، مسیحیان و یهودیان، هر سه جغرافیای این سرزمین را مقدس می‌دانستند و نهاد‌های دینی عمیقا با زندگی روزمره در هم تنیده شده بودند. اورشلیم، که مورد احترام هر سه دین ابراهیمی است، قلب معنوی منطقه فلسطین بود.

در حالی که هر جامعه آداب و رسوم دینی و سنت‌های خاص خود را داشت، اختلاط فرهنگ‌ها آهنگ اجتماعی منحصر به فردی در فلسطین ایجاد کرده بود. اکثریت مسلمان از قانون شریعت اسلام پیروی می‌کردند و مساجد محلی به عنوان مراکز مذهبی و اجتماعی فعال بودند. جوامع مسیحی که از چندین فرقه مختلف مانند ارتدکس‌های یونانی، ارمنی و کاتولیک‌های لاتین تشکیل شده بودند، زندگی دینی پرجنب‌وجوشی داشتند که عمدتا متمرکز بر کلیسای مقبره مقدس در اورشلیم و دیگر مکان‌های زیارتی بود.

جوامع یهودی نیز سنت‌های کهن خود در زمینه مطالعات دینی و نماز جماعت یهودی را حفظ کرده بودند. محله یهودی‌نشین اورشلیم، مرکز سنت علمی‌ای غنی بود و مراسم زیارت دیوار ندبه، حتی در دوره‌های ناآرامی سیاسی نیز برپا می‌شد.

یکی از ویژگی‌های قابل توجه این دوران، هماهنگی نسبی میان جوامع مذهبی متنوع بود. سیستم شهروندی امپراتوری عثمانی (ملیت)، به اقلیت‌های مذهبی در امور شخصی و اجتماعی درجه‌ای از خودمختاری می‌داد و همین امر به حفظ همزیستی ادیان مختلف کمک می‌کرد.

پایان جنگ جهانی اول و فروپاشی امپراتوری عثمانی تغییرات سیاسی عظیمی را در فلسطین به همراه داشت. در سال ۱۹۱۷، بریتانیایی‌ها اورشلیم را تصرف کردند و سپس کنترل کل منطقه را به دست گرفتند، تغییری که در سال ۱۹۲۰ با اعطای قیمومت به بریتانیا توسط جامعه ملل رسمی شد. این دوره که به عنوان قیمومت بریتانیا (۱۹۲۰-۱۹۴۸) شناخته می‌شود، برای فلسطین تحولی بزرگ بود و زمینه را برای درگیری‌های سیاسی پیچیده‌ای که در پی آن آمد فراهم کرد.

دوران قیمومیت بریتانیا

فلسطین در دوران حکومت بریتانیا بر آن، شاهد مدرن‌سازی زیرساخت‌ها، آموزش و خدمات بهداشتی بود. ساخت جاده‌ها، گسترش شهر‌ها و ظهور نهاد‌های جدید همه در این دوران رخ داد. با این حال سیاست‌های بریتانیا، به‌ویژه حمایت از تاسیس "خانه ملی برای مردم یهود"، بذر اختلافات قومی و مذهبی را در منطقه کاشتند. این سیاست همراه با افزایش مهاجرت یهودیان به فلسطین، تنش‌های فزاینده‌ای میان یهودیان و اعراب بومی ایجاد کرد و نتیجه آن را نیز امروزه همه می‌دانند و خود می‌بینند.

شاید هیچ متنی بهتر از کتاب غزل غزل‌های سلیمان بیانگر حال و هوای منطقه فلسطین نباشد. قسمتی از این کتاب کهن را که با روح منطقه فلسطین آمیخته بیاوریم:

«دختران اورشلیم! شما را
به غزالان و ماده‏‌آهوانِ دشت‌‏ها سوگند مى‏‌دهم:
دلارامِ مرا که سخت خوش آرامیده بیدار مکنید.
دلارامِ من همچون شبانِ جوانى که گله‌‏ى خود را در سوسن‌‏زاران به چرا مى‌‏برد
همچون ‏روباهان ‏جوان‏سال، که‏ تاکستان‏‌هاى ‏پُرگُل ‏را تاراج مى‏‌کنند
دلدارم رمه‏‌ى بوسه‏‌هایش را خوش در سوسن‌‏زارانِ من به گردش مى‌‏برد، خوش در تاکستان من به گردش مى‌‏برد.»