قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین چگونه خام‌فروشی در ایران را تثبیت می‌کند؟
رویداد۲۴ مرضیه امیری: حکایت خام‌فروشی در بخش صادرات اقتصاد ایران حکایت امروز و دیروز نیست. از زمانی که استخراج از چاه‌های نفت در این کشور کلید خورد و از زمانی که اولین معادن زغال‌سنگ، آهک و مس و ... کشف شد، تاکنون هر آنچه از این چاه‌ها و معادن بیرون می‌آمد عمدتا به صورت دست‌نخورده، خام و بدون ارزش افزوده به خارج از ایران صادر شده است. تا جایی که برآورد‌ها نشان می‌دهد حدود ٩٠ درصد از منابع و ثروت‌های طبیعی ایران بدون عملیات تبدیلی به خارج از کشور صادر می‌شود.
این روند در دهه‌های اخیر سرعت بیشتری هم گرفته است. طبق آمار سازمان تجارت جهانی، در دو دهه گذشته میانگین سالانه صادرات مواد خام و اولیه (شامل سوخت‌ها) ایران ۶۵ میلیارد دلار و در مقابل صادرات کالا‌های مصرفی و سرمایه‌ای فقط ۴میلیارددلار بوده است.
بسیاری از کارشناسان سرعت‌گیری روند خام‌فروشی در ایران در دو دهه اخیر را ناشی از توسعه روابط ایران و چین می‌دانند. طی همین دو دهه بود که ایران چه در روز‌های تحریم بود و چه نه، یار و شریک اصلی تجاریش چین بود. هرچند این رابطه متقابل نبوده و ایران منبع اصلی تامین نفت چین نبوده است.
بلومبرگ در این باره این‌طور نوشته «چین در تحریم اخیر هم ناجی ایران نبوده است. سال گذشته تجارت دوجانبه بین ایران و چین حدود یک سوم کاهش یافت. در هشت ماه نخست امسال، واردات چین از ایران ۶۲ درصد کاهش یافته و از ۱۰/۱ میلیارد دلار به ۳/۹ میلیارد دلار کاهش یافته است. صادرات چین به ایران کمی بهتر حفظ شده و فقط ۷ درصد افت کرده است؛ نتیجه اینکه ایران هنوز به کالا‌های ساخت چین متکی است، حتی اگر چین نیاز چندانی به نفت ایران نداشته باشد.»
هرچند در این دوره چین شدیدا درگیر ویروس کرونا بود و تقاضای نفت در چین به دلیل شیوع کرونا (و از کار افتادن برخی صنایع) کاهش یافته بود. با این حال تجارت چین با دیگر تولیدکنندگان نفت در خاورمیانه به اندازه ایران تحت تأثیر قرار نگرفت. واردات از عربستان سعودی که عمدتا مواد نفتی و پتروشیمی است با ۲۸ درصد کاهش روبرو شد که در مقایسه با کاهش ۶۲ درصدی واردات از ایران، افت بسیار کمتری را تجربه کرده و همین‌طور واردات چین از امارات متحده عربی که نه تنها با کاهش روبرو نشده، بلکه ۱۱ درصد افزایش یافته است.
در چنین شرایطی که وابستگی ایران به واردات از چین طی این دو دهه بسیار شدید شده، حالا قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین دست پکن را باز می‌گذارد تا ساختار اقتصاد ایران را مبتنی بر خواست‌های اقتصادی خود تغییر دهد؛ تبدیل ایران به بازار واردات کالا از چین و از سوی دیگر قراردادن تولید ایران در قفس خام‌فروشی.
بیشتر بخوانید: قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین چه تاثیری بر بازار بورس می‌گذارد؟
به گزارش رویداد۲۴ کشور ایران که درگیر بحران خام‌فروشی و کمبود صادرات کالا‌های سرمایه‌ای است، حالا با کشوری قرارداد ۲۵ ساله بسته است که صادرکننده مطلق کالا‌های سرمایه‌ای و واردکننده مطلق مواد خام است.
طبق آمار سازمان تجارت جهانی در سال ۲۰۱۹ میلادی تزار تجاری کالا‌های سرمایه‌ای و مصرفی کشر چین منفی ۶۰۰میلیارددلار و تراز تجاری کالا‌های سرمایه‌ای و مصرفی این کشور مثبت ۱۰۰ میلیارددلار بود. در ۵ سال گذشته چین حتی در ترکیب صادرات کالایی خود هم تغییر داده و به سمت صادرات کالای سرمایه‌ای به جای مصرفی و سود بیشتر حرکت کرده، به طوری که صادرات کالا‌های سرمایه‌ای چین افزایش و صادرات کالا‌های مصرفی آن کاهش و واردات مواد خام آن افزایش یافته است.
ساختار اقتصادی چین و ترکیب واردات و صادرات آن چنان قدرت‌مند شده که حتی اقتصاد امریکا هم نتوانسته از آن جان سالم به در ببرد. آمریکا یکی از بزرگ‌ترین بازار‌های چین است و از سال ۹۷ میلادی تاکنون در آمریکا ۹۰ هزار واحد تولیدی بسته و ۵ میلیون شغل صنعتی نابود شده است. همچنان که موسسه سیاست اقتصادی گزارش کرده در دو دهه گذشته ۳ میلیون و ۷۰۰ هزار شغل در آمریکا به علت واردات چین از بین رفته است.
حالا این اعداد و ارقام را کنار وضعیت اقتصادی ایران بگذاریم که همین امسال با بیش از یک میلیون بیکار رسمی مواجه بود و میلیون‌ها فرد شاغل بیمه‌نشده هم شغل خود را از دست دادند. همچنین در دو دهه اخیر واحد‌های تولیدی بزرگی تعطیل یا به آستانه ورشکستگی کشیده شده یا کمتر از ظرفیت خود تولید می‌کنند.
ضمن اینکه اقتصاد ایران مبتنی بر صادرات مواد اولیه و خام بنا شده و این بخش بیشترین سهم در تولیدناخالص داخلی اقتصاد ایران را دارد. شاید بیراه نیست که در این روز‌ها در صف اول مدافعان این قرارداد افراد و جریان‌هایی را می‌بینیم که سلطان خام‌فروشی هستند و عمدتا در بخش نفت و معادن فعال هستند، برای این جریان و خصولتی‌ها چین رفیق راهبردی شفیقی است و در مقابل چین به دنبال تامین منافع خود برای ساختار اقتصادی مبتنی بر واردات مواد خام و صادرات کالای سرمایه‌ای و مصرفی است. برای حاکمان بر اقتصاد ایران، قرارداد با پکن یک راه گریز حیاتی به نظر می‌رسد، هرچند برای چین، ایران فقط قطعه‌ای در صفحه بزرگتر شطرنج باقی خواهد ماند.
