جادوی زبان عربی و انتقال فرهنگ در تاریخ

رویداد۲۴ خدیجه غبیشاوی: «زبان عربی، زبانی است برای بیان اندیشه؛ حروفی در آن است که در زبان‌های دیگر یافت نمی‌شود. واژگان آن از نظر معنا و گستردگی و کثرت و صحت بیان آن از نظر دلالت و ایجاز و معانی این زبان را از دیگر زبان‌ها متمایز کرده است.» ایگنازیو گودی شرق شناس ایتالیایی

بسیاری از نویسندگان جهان پس از مواجهه با زبان عربی، به این زبان علاقمند می‌شوند و آن را می‌آموزند و در مواردی همچون «گودی» آن را آموزش هم می‌دهند. عمده آنها در یک نکته مشترک هستند که از جادوی زبان عربی و موسیقی این زبان و غنای واژگان آن تعریف می‌کنند و آن را به عنوان یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین زبان‌های جهان معرفی می‌کنند که دارای میراثی فرهنگی و دانش و سرمایه انسانی دیرینه‌ای است.

زبان «ضاد» یا زبان عربی دارای میراث و تاریخی غنی است و زبان رسمی ۲۵ کشور است و با ۴۷۰ میلیون نفر گویش‌ور جزء پرگویش‌ترین زبان‌های جهان است. بیش از ۳۰۰ میلیون نفر در جهان به زبان عربی سخن می‌گویند و بیش از ۳۰۰ میلیون نفر نیز زبان عربی را به عنوان زبان دوم برگزیده‌اند. زبان عربی را «لغة الضاد» می‌نامند، زیرا تنها زبانی است که دارای حرف ضاد است. ضاد حرفی است که سخت‌ترین شیوهٔ کاربرد را دارد؛ حرف ضاد بعد از ورود زبان عربی به زبان آلبانیایی نیز اضافه شد.

زبان عربی یکی از شش زبان‌های رسمی سازمان ملل متحد است. تأثیر عربی بر دیگر زبان‌های جهان مانند فارسی، پَشتو، اُردو، هندی، و زبان‌های گوناگون خانوادهٔ زبان‌های ترکی چشمگیر است.

یونیسف ۱۸ دسامبر را به عنوان روز جهانی زبان عربی انتخاب کرده و در تقویم قرار داده است. در سایت یونیسف در باب نامگذاری این روز به زبان عربی نوشته شده است: «زبان عربی یکی از ارکان تنوع فرهنگی بشر و یکی از پرکاربردترین زبان‌های جهان است که روزانه بیش از ۴۰۰ میلیون نفر در جهان به آن صحبت می‌کنند. شهروندان کشور‌های عربی خاورمیانه و برخی از شهروندان کشور‌های مجاور آن‌ها مانند ترکیه، چاد، مالی، سنگال و اریتره به زبان عربی سخن می‌گویند. همچنین زبان عربی یکی از زبان‌های اصلی آیینی در تعدادی از کلیسا‌های مسیحی در منطقه عربی خاورمیانه است و بسیاری از مهمترین آثار مذهبی و فکری یهودیان در قرون وسطی به این زبان نگارش شده است. بهره‌مندی از زبان عربی امکان ورود به دنیایی پر از تنوع در تمام اشکال و تصاویر از جمله تنوع ریشه‌ها و عقاید، مهندسی، شعر، فلسفه و آواز را فراهم می‌سازد.»

در ادامه آمده است: «زبان عربی در طول قرن‌های متمادی به عنوان زبان سیاست، علم و ادبیات غالب بوده است و به طور مستقیم و غیرمستقیم بر بسیاری از زبان‌های دیگر جهان اسلام مانند ترکی، فارسی، کردی، اردو و مالایی و برخی از زبان‌های آفریقایی مانند هائوسا و سواحیلی و برخی از زبان‌های اروپایی مانند اسپانیایی، پرتغالی، مالتی و سیسیلی تاثیر گذاشته است. علاوه بر این، زبان عربی به عنوان یک کاتالیزور برای تولید و انتشار دانش عمل کرد و به انتقال دانش علمی و فلسفی یونانی و رومی به اروپا در رنسانس کمک کرد و همچنین امکان برقراری گفتگو‌های بین‌فرهنگی در امتداد مسیر‌های خشکی و دریایی در جاده ابریشم از سواحل هند به شاخ آفریقا را فراهم کرد.»

بر همین اساس، یونیسف در چارچوب حمایت و ترویج چند زبانی و چند فرهنگی در سازمان ملل متحد، دپارتمان ارتباطات جهانی سازمان ملل متخد در استانه روز جهانی زبان مادری قطعنامه‌ای را در ۱۹۷۳ برای بزرگداشت هر یک از شش زبان رسمی ملل متحد تصویب کرد.

بر اساس این قطعنامه روز ۱۸ دسامبر به عنوان روز جهانی زبان عربی شناخته شد و در همین روز این زبان به عنوان یکی از شش زبان رسمی و کاری این سازمان افزوده شد. هدف از نامگذاری این روز افزایش آگاهی از تاریخ این زبان و فرهنگ آن و همچنین توسعه زبان عربی از طریق برگزاری برنامه ها، رویداد‌ها و فعالیت‌های ویژه در این باره است.

یونیسف می‌نویسد: شعار سال ۲۰۲۱ برای روز جهانی زبان عربی «زبان عربی و ارتباطات تمدنی» است و این فراخوانی است برای تاکید مجدد بر نقش مهمی که زبان عربی در ایجاد پل‌های ارتباطی بین مردم در رشد و فرهنگ و علم، ادبیات و بسیاری از زمینه‌های دیگر ایفا کرده است. هدف از این موضوع برجسته کردم نقش تاریخی زبان عربی به عنوان ابزاری برای ایجاد و انتقال دانش و همچنین به عنوان وسیله‌ای برای ترویج گفتگو و پایه گذاری صلح است. در طول قرن ها، زبان عربی ستون و حلقه مشترکی بوده که غنای وجودی انسان را در برمی گیرد و دسترسی به منابع بسیاری را فراهم می‌کند. شعار سال ۲۰۲۱ در جوامعی که در آن جهانی شدن، دیجیتالی شدن و چند زبانگی در حال افزایش است از اهعیت زیادی برخوردار است، زیرا ماهیت در حال تغییر جهان و نیاز مبرم به ترویج گفتگو بین ملت‌ها و مردم وجود چنین زبانی را ضروری کرده است.

زبان عربی در ایران

زبان عربی در ایران پیشینه‌ای کهن در ادبیات فارسی و دستور زبان فارسی داشته و دارد و آغاز آن همپایهٔ رشد و گسترش رسمیِ زبان فارسی دری بوده‌ است. عربی همچنین از زبان‌های رایج در ایران است. اصل شانزدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز به آموزش زبان عربی پس از دورهٔ ابتدایی تا پایان دورهٔ متوسطه در همهٔ رشته‌های تحصیلی نظری، اشاره دارد.

جز این موارد، زبان عربی در ایران برای زبان فارسی نیز مهم است؛ بنا به دیدگاه داریوش آشوری، «فارسی و عربی چه به عنوانِ دو زبانِ همسایه چه به عنوانِ دو زبان در قلمروِ یک فرهنگِ دینی می‌بایست با یکدیگر رابطه و داد-و-ستد داشته باشند، چنان‌که داشته‌اند، و می‌بایست بسیاری از واژه‌ها را از یکدیگر بگیرند، چنان‌که گرفته‌اند.»

از میان زبان‌های سامی زبان عربی بیشترین گویشور را در ایران دارد، اما درصد اندکی از این گویش‌وران آن را به عنوان زبان مادری استفاده می‌کنند. اهمیت اصلی زبان عربی در ایران، از دیدگاه تاریخی و مذهبی است. به دنبال فتح ایران توسط مسلمانان، زبان عربی در عمل اثر فراوانی بر فارسی گذاشت. از آن زمان به بعد، فارسی بخش قابل توجهی از کل واژه‌های عربی را پذیرفت و ساختار‌های دستوری را از زبان عربی باستان و در برخی موارد، از عربی محاوره وام گرفت.

بخش قابل توجهی از شهروندان ایرانی به ویژه ساکنان در شهر‌های جنوبی ایران به زبان عربی صحبت می‌کنند. آمار دقیقی از تعداد کسانی که به زبان عربی در ایران صحبت می‌کنند وجود ندارد، اما بخشی از مردم استان خوزستان، بوشهر و بندرعباس، تنب بزرگ و تنب کوچیک، کیش و قشم به زبان عربی صحبت می‌کنند.

ادبیات عرب

واژه‌های عربی به سبب تعدد و بی‌شماری دایره لغت در این زبان معنای صریح و شفافی دارند و به لحاظ معنایی، عمقی باورناپذیر دارند. ادبیات عرب قابلیت بالایی در توصیف دارد و شعرا و ادبا و هنرمندان بسیاری در جهان عرب تاکنون توانسته‌اند در سطح جهانی بدرخشند و ماندگار شوند.

المتنبی از بزرگترین شاعران تمام طول تاریخ عرب است و هیچ شاعری در بین اعراب دیوانش مانند دیوان متنبی و شعر او مورد نقد و استقبال واقع نشده‌ است و از این جهت با انوری و حافظ در ادبیات ایران قابل مقایسه است. متنبی علاوه بر شاعری یک فیلسوف بود و در عهد فارابی می‌زیست. اشعار حکیمانه وی که ضرب‌المثل شده‌اند قابل مقایسه با قطعات حکیمانه سعدی است.

در زبان فارسی، سعدی به اشعار المتنبی نظر دارد. الوساطه بین المتنبی و خصومه یکی از کتاب‌های مشهوری است که درباره‌اش نوشته شده. ابوالعلا معری بسیار به متنبی عقیده داشت و او را بزرگترین شاعر جهان می‌دانست و کتاب: «معجز احمد» معری دربارهٔ متنبی است.

«غاده السّمان» نویسنده و ادیب سوری و روزنامه‌نگار، «نجیب محفوظ» نویسنده و نمایشنامه‌نویس فقید مصری که در سال ۱۹۸۸ جایزه نوبل ادبیات را از آن خود کرد، «محمود درویش» شاعر بزرگ فلسطینی، «نزار قبانی» شاعر سوری، آدونیس شاعر و منتقد بزرگ سوری، «جبران خلیل جبران» شاعر لبنانی، «هشام مطر» نویسنده، شاعر و جستارنویس لیبی تباری، «غسان کنفانی» نویسنده و روزنامه‌نگار، «محمد ماغوط» شاعر برجسته سوری و ... بخشی از بزرگان شعر و ادب و فرهنگ زبان عرب هستند که شهره جهانی دارند.