سونامی در سواحل مکران !/ آیا مرگ گربه‌ماهی‌ها از وقوع سونامی خبر می‌دهد؟
رویداد۲۴ شادی مکی: داستان مرگ گربه ماهی‌ها در شب دوازدهم فروردین ماه، ابعاد هشداردهنده‌ای یافته است. ماجرا از این قرار است که روز‌های ۱۲ و ۲۵ فرودین ماه سواحل جاسک شاهد مرگ گسترده گربه‌ماهی‌ها بودند. مساله‌ای که سریعا توسط شهروندان به مسئولان اداره محیط زیست اطلاع داده شد. اگر چه تعداد گربه ماهی‌های تلف شده در روز ۱۲ فروردین چشمگیر بود، اما این فاجعه تلخ در دومین مرتبه یعنی ۲۵ فروردین ماه چنان گسترده بود که طول آن ۸ تا ۱۰ کیلومتر تخمین زده شد.
بعد از بررسی‌های انجام شده علت مرگ این گونه ماهی در هر دو مرتبه فعالیت‌های صیادی عنوان شده است. اما مرگ گربه ماهی‌ها برای فعالان محیط زیست و مدنی منطقه و همچنین برخی متخصصان زلزله‌شناسی زنگ خطری بود برای وقوع یک زلزله و حتی وقوع سونامی در سواحل مکران. زنگ خطری که هشدار این افراد به مسئولان منطقه را به دنبال داشت. علت این احساس خطر هم این موضوع بود که در بسیاری از زلزله‌هایی که در مناطق ساحلی جهان به وقوع پیوسته است مدت‌ها پیش از وقوع زمین لرزه گربه‌ماهی‌ها تغییر رفتار داده یا مرده‌اند.
این مساله آنقدر جدی بود که در سال ۹۰ عزیزالله رجب زاده رییس وقت مرکز مدیریت بحران شهرداری تهران اعلام کرده بود: «پرورش گربه ماهی برای پیش بینی وقوع زلزله در پایتخت در دستور کار قرار دارد که اجرایی خواهد شدم».
یکسال بعد هم دکتر سید جاوید آل داوود رییس وقت جامعه دامپزشکی حیوانات کوچک گفته بود: «تغییرات امواج الکترو مغناطیسی از جمله تغییراتی است که توسط بسیاری از ماهی‌های آکواریومی همچون گربه ماهی‌ها قابل حس است. این تغییرات گاهی تا چند روز قبل از وقوع زلزله رخ داده و سبب می‌شود که ماهیهایی که در سطح آب هستند به عمق رفته و ماهیهایی که در عمق آب هستند روی سطح آب قرار گیرند. مطالعات اخیر نشان داده است که به خاطر قوی بودن گیرنده‌های حسی در گربه ماهی‌ها، این گونه از ماهی‌ها تغییرات مشخص رفتاری، قبل از وقوع زلزله نشان می‌دهند.»
گرچه این هشدار‌ها و نگرانی‌ها مدتی به فراموشی سپرده شد، اما با مرگ گسترده گربه‌ماهی‌ها در سواحل زلزله‌خیز مکران بار دیگر مساله احتمال وقوع زلزله‌ای بزرگ و همراه با امواج سونامی در میان شهروندان و فعالان محیط زیست منطقه شدت گرفت مساله‌ای که تا امروز نیز ادامه دارد.
پتانسیل وقوع زلزله‌ای با قدرت ۸ ریشتر به بالا در سواحل مکران
دکتر مهدی زارع زلزله‌شناس و استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی یکی از نخستین افرادی است که بعد از حادثه مرگ گربه ماهی‌ها هشدار‌هایی را در این خصوص به مسئولان منطقه اعلام کرد. او دراینباره به رویداد ۲۴ می‌گوید: مرگ گربه‌ماهی‌ها که در روز‌های ۱۳ و ۲۵ فروردین ماه گزارش شده است می‌توانند به عنوان یکی از شواهد احتمالی وقوع زلزله قابل بررسی باشد.
وی توضیح می‌دهد: در ساحل مکران که در ایران از جاسک تا چابهار و از پاکستان تا کراچی ادامه می‌یابد یک مرز تکتونیکی مهم فرورانش زمین داریم که درآن مرز لبه اقیانوسی ورقه عربی به زیر ورقه ایران فرورانش کرده و پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای ایران می‌رود. این نقطه تنها جایی در ایران است که احتمال فرورانش وجود دارد. به معنای دیگر فرورانش وقتی رخ می‌دهد که پوسته اقیانوسی که سنگین‌تر و نازک‌تر است به زیر پوسته قاره‌ای می‌رود. به عنوان مثال منطقه شرق ژاپن تماما مرز فرورانش است. تمام زلزله‌های بزرگی که در این کشور رخ می‌دهد مانند زلزله‌ای که در سال ۲۰۱۱ منجر به سونامی بزرگ شد، به علت فرو رفتن پوسته اقیانوسی به زیر پوسته قاره‌ای است. زلزله‌های با قدرت بیش از ۸ ریشتر معمولا در همین مرز‌های فرورانش پوسته زمین ایجاد می‌شوند. تنها نقطه در ران که چنین پتانسیلی دارد رشته کوه‌های مکران است که تا مکران پاکستان ادامه یافته و طول آن ۹۰۰ کیلومتر است.
بیشتر بخوانید: خلا قانونی برای الزام اتصال سازمان‌ها به سامانه هشدار سریع زلزله
زلزله خاموش در انتظار دشت‌های ۴ استان
استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی ادامه می‌دهد: اگر در بدترین حالت زلزله‌ای رخ دهد که باعث شود زون فرورانش بین جاسک تا کراچی در یک اتفاق گسیخته شود براساس برآورد‌ها می‌تواند زلزله‌ای به بزرگای ۹.۲ ایجاد کند. البته به نظر می‌آید مرز مکران شامل دو گسل است بنابراین خیلی بعید است که بتواند در یک اتفاق زلزله‌ای با این بزرگی ایجاد کند. با این حال گرچه این موضوع نادر است، اما غیرممکن نیست. به لحاظ آماری هر ۵، ۶ هزار سال ممکن است چنین حادثه‌ای در آن منطقه رخ دهد.
وی خاطرنشان می‌کند: اگر نیمی از این گسل فعال می‌شود می‌تواند زلزله‌هایی با ابعاد، ۸، ۸.۲، ۸.۳ ریشتر ایجاد کند. مانند زلزله ۷ آذر ۱۳۲۴ که در گواتر رخ داد. البته کانون آن زلزله بیشتر سمت پاکستانی مکران بود، اما در ناحیه مرزی ایران و پاکستان و در منطقه ساحلی رخ داد که منجر به ایجاد سونامی شده و ۴ هزار نفر هم کشته شدند. در ایران هم تلفاتی ایجاد شد با این تفاوت که آن زمان جمعیت ساکن در این مناطق بسیار کم بوده است. وجود این وضعیت در ساحل مکران به علاوه آنکه چند قرن است که در قسمت ایرانی ساحل مکران (بین چابهار و جاسک) زلزله تاریخی مهمی گزارش نشده است همگی باعث شده که ضرورت توجه بیشتر به احتمال وقوع زلزله بیش از پیش احساس شود.
این زلزله‌شناس یادآور می‌شود: از زلزله تاریخی سال ۱۴۸۳ میلادی به بعد دیگر زلزله مهمی در این منطقه رخ نداده است به همین دلیل هم بخش ایرانی ساحل مکران بسیار مهم تلقی می‌شود، زیرا مدت زمان طولانی است که چنین اتفاق مهمی در گسل فرورانش مکران نیفتاده است. از سوی دیگر نقطه‌ای که این گسل فرورانش وجود دارد تقریبا ۳۰ کیلومتر با ساحل فعلی مکران فاصله داشته و در دریا قرار گرفته مساله‌ای که می‌تواند موجب امواج سونامی هم بشود
مرگ گربه‌ماهی‌ها پیش از وقوع زلزله سراوان در سال ۹۲
وی با اشاره به زلزله سراوان در فروردین ۱۳۹۲ که در همین زون فرورانش و با قدرت ۷.۸ به وقوع پیوست، اظهار می‌کند: در آن زمان هم قبل از وقوع زلزله شاهد مرگ گربه‌ماهی‌ها بودیم. در کشور ژاپن هم پیش از رخداد زلزله گربه‌ماهی‌های مرده یا آمدن این نوع ماهی به سطح آب مشاهده شده است. گزارش‌های متنوعی در خصوص زمان مشاهده تغییرات رفتاری این نوع ماهی وجود دارد که از یک ماه قبل از وقوع زلزله تا یک هفته و حتی ۶ ساعت پیش از زلزله متغیر بوده است. به همین دلیل هم همواره تاکید کرده‌ام که در ماجرای مرگ گربه‌ماهی در فروردین به این احتمال هم توجه شود. در حقیقت منطقه‌ای که پتانسیل چنین خطری را دارد باید به این مساله هم توجه کند.
این استاد زلزله‌شناسی با بیان اینکه در دهه ۸۰ خورشیدی مرکز بین‌الملی پایش منطقه سونامی دریای عمان قرار بود در ایران شکل بگیرد، می‌گوید: پژوهشگاه اقیانوس شناسی از طرف ایران نماینده بود که این موضوع را د ر کمیسیون بین‌الدول سونامی یونسکو پیگیری کند. اما این کار انجام نشد تا اینکه در نوروز ۱۳۹۳ دولت عمان با کمک محققان بین‌المللی و هزینه حدود ۳۰۰ میلیون دلار مرکز پایش منطقه سونامی دریای عمان را در مسقط تاسیس کردند. این مرکز تحت نظر سازمان هواشناسی عمان فعالیت می‌کند و از نظر علمی هم دانشگاه مسقط برنامه‌های این مرکز را دنبال می‌کند. ایران اقدامی دراین حوزه نکرد در حالیکه ۳۰۰ میلیون دلار در بودجه یک کشور هزینه زیادی نیست.
وی می‌افزاید: دولت پاکستان هم در معرض این خطر قرار دارد و بسیار فعال‌تر از ما در این حوزه عمل می‌کند. چنانکه گروه‌های بین‌المللی را در حوزه مطالعات سونامی درگیر کرده است. در مقالات منتشره اکثر اقدامات رصدی، علمی، پایشی و مقالات با همراهی پاکستانی‌ها انجام شده است. این درحالی است که ما از نظر علمی شرایط بسیار خوبی داریم فقط ضروری است که مرکز پایش بین‌المللی مکران را ایجاد کنیم و حتی در این خصوص با پاکستانی‌ها هم همکاری کنیم. از طرف دیگر اقدامات عملیاتی و اجرایی باید در دستور کار شهر‌های ساحل مکران قرار بگیرد. به این معنی که شهروندان این مناطق باید در خصوص زلزله و سونامی آموزش ببینند. همچنین باید سیستم‌های اعلام هشدار نسبت به زلزله و سونامی فعال شود. ضروری است مطالعاتی هم برای شناسایی مناطق ممنوعیت ساخت و ساز در ساحل انجام شود.
زارع با بیان اینکه قبلا در مصاحبه‌ها نیز سعی کرده‌ام توجه مسئولان منطقه را به موضوع وقوع زلزله بزرگ و حتی سونامی در منطقه مکران جلب کنم، می‌گوید: اولین واکنش آن بود که توسط فعالان چابهار یک گروهی در فضای مجازی با حضور کارشناسان و مسئولان محلی تشکیل شد، اما هنوز کار خاصی در این زمینه مطرح نشده است. با این حال همین اقدام که امکان ارتباط و گفتگوی مستقیم با مسئولان محلی وجود دارد مساله‌ای مثبت است. در مدیریت بحران هم تاکید می‌شود که برای به روز شدن دست اندرکاران نباید منتظر جلسات حضوری باشند و می‌توان با استفاده از فضای مجازی به روز شد.
وی تصریح می‌کند: باید مسئولان به این موضوع توجه کنند که جمعیت قابل ملاحظه‌ای در استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند به علاوه تاسیستان نفتی و بندری در این مناطق قرار دارد که روز به روز وسیع‌تر هم می‌شود. اگر از سال ۹۲ اقدامات لازم را انجام می‌دادیم تا امروز که ۸ سال گذشته گام‌های زیادی جلو بودیم. امروز هم، اما می‌توان آغاز به کار کرد و محدود به حرف نشد. گربه‌ماهی‌ها بهانه‌ای شدند برای یادآوری اینکه پتانسیل وقوع زلزله‌ای بزرگ در این مناطق وجود دارد.
این استاد زلزله‌شناسی خاطرنشان می‌کند: الزاما هر زلزله‌ای که در کف دریا به وقوع بپیوندد به سونامی منجر نمی‌شود و برای این رخداد باید بعد از زلزله گسیختگی بزرگی به صورت یک پله بزرگ و قائم کف دریا ایجاد شود تا سونامی ایجاد کند، اما اگر این اتفاق رخ ندهد ممکن است هیچ سونامی هم رخ ندهد یا امواج ایجاد شده کوتاه باشند. اما بازهم تاکید می‌کنم که همین یک نقطه در ایران پتانسیل وقوع زلزله‌ای با قدرت ۸ ریشتر به بالا را دارد.
بیشتر بخوانید:تکرار یک تراژدی در سواحل مکران / فرماندار جاسک: فاجعه تلف شدن گربه‌ماهی‌ها غیرطبیعی است
سی سخت یک‌هفته بعد از زلزله / سرنوشت کرمانشاه در انتظار زلزله زدگان سی‌سخت (فیلم)
فاجعه انسانی در صورت وقوع زلزله در سواحل مکران
معین الدین سعیدی نماینده مردم چابهار در مجلس شورای نیز در اینباره به رویداد۲۴ می‌گوید: مجاری رسمی مطلقا ورودی به این حوزه نداشتند و مطلقا هشداری هم در این حوزه داده نشد است، اما ما هم تجربه طوفان گونو در سال ۸۶ را داریم که در آن زمان هم هیچ هشداری داده نشد، اما مشکلات بسیاری ایجاد شد. در محدوده سواحل مکران در دهه اول قرن گذشته یک سونامی وحشتناک داشتیم که براساس گزاره‌های مردمی و نه رسمی برخی از شرایط آن زمان مانند آنچیزی است که در ماجرای مرگ گربه‌ماهی‌ها مشاهده می‌کنیم و تقریبا شبیه این موضوع را آن زمان هم داشتیم.
وی عنوان می‌کند: بنده به لحاظ علمی صلاحیت اظهار نظر درباره این موضوع را ندارم، اما این نگرانی در دل مردم ایجاد شده است که این پدیده که در حدود ۷۰ سال پیش رخ داد بار دیگر تکرار شود، اما هنوز هیچ گزاره علمی متقنی در جهت تایید این موضوع به ما اعلام نشده است.
نماینده مردم چابهار درباره وجود سامانه هشدار در این سواحل و اقدامات انجام شده در راستای کاهش خطر زلزله و سونامی در این مناطق اظهار می‌کند: حقیقت آن است که متناسب با چنین شرایطی هیچگونه زیرساختی وجود ندارد چه به لحاظ وجود سامانه‌های هشداردهنده به مردم و چه به لحاظ وجود فضا‌هایی که سازمان مدیریت بحران در چنین نقاطی باید ایجاد کند یعنی به هیچ عنوان چنین امکاناتی در سواحل مکران وجود ندارد.
وی با تاکید بر اینکه ما در این مناطق تنها با سونامی به معنای عرفی و علمی آن مواجه نیستیم، توضیح می‌دهد: ما در این مناطق انواع سونامی‌های دیگر مانند بی‌آبی و سوءمدیریت در حوزه‌های مختلف را داریم که شاید قدرت تخریب این موارد کمتر از سونامی نباشد. حقیقت آن است که با وجود تمام اقداماتی که در این پهنه انجام شده، اما این منطقه همچنان یکی از محروم‌ترین نقاط کشور به لحاظ تمام شاخص‌های توسعه‌ای است و اگر چنین اتفاقی رخ دهد با توجه به نبود زیرساخت‌های حوزه سلامت و بحران قطعا تبدیل به یک فاجعه انسانی خواهد شد.
سعیدی خاطرنشان می‌کند: کنشگران اجتماعی منطقه به تازگی موضوع را با من در میان گذاشته‌اند. اما زمانی که ماجرای مرگ گربه‌ماهی‌ها در جاسک رخ داد نگرانی‌هایی مطرح شد، اما این موضوع واکنش مشخصی را در میان مسئولان منطقه ایجاد نکرده است. در این منطقه باید سامانه‌های مورد نیاز فعال شوند. ما یک مرکز اقیانوس‌شناسی داریم که ساختاری ضعیف دارد و اگر چنین اتفاقی رخ دهد چنین ساختار‌های ضعیفی نمی‌توانند پیش‌بینی‌های لازم را انجام دهند.
وی می‌گوید: متاسفانه کار ایجاد شبکه فاضلاب شهری چابهار نیز بیش از ۳ دهه است که آغاز شده، اما به جایی نرسیده و ما بار‌ها شاهد بودیم که کمترین بارش در شهر‌های چابهار و کنارک تبدیل به یک معضل بزرگ می‌شود؛ بنابراین هیچ یک از ساختار‌های منطقه متناسب با بحران احتمالی نیست در حالیکه این پهنه سابقه وقوع چنین بلایای طبیعی را داشته است و به همین دلیل هم ساختار‌ها باید تقویت شوند.
