آینده غزه پس از جنگ حماس چیست؟

پرویداد۲۴ لیلا فرهادی: پس از ۱۶ سال قدرت، حماس جایگاه مستحکمی در نوار غزه دارد. کارشناسان منطقه توانایی اسرائیل برای از بین بردن کامل این گروه را زیر سوال برده‌اند. حتی اگر اسرائیل در سرنگونی حماس موفق شود، یک خلاء حاکمیتی و سیاسی و یک بحران انسانی غیرقابل تصور بر جای خواهد گذاشت.

غزه همین الان یک منطقه اشغال شده محسوب می‌شود چرا که همه مرز‌های آن توسط اسرائیل کنترل می‌شود، حریم هوایی، دریایی و زمینی آن با وجود اینکه عقب‌نشینی نیرو‌های اسرائیلی و شهرک نشینان در سال ۲۰۰۵، عملا تحت کنترل اسرائیلی هاست.

در مورد آینده غزه چهار سناریو محتمل است؛ حماس پیروز شود و حاکمیتش در غزه، دست‌نخورده باقی بماند؛ یا اسرائیل کنترل غزه را به دست بگیرد؛ یا تشکیلات خودگردان فلسطین جای حماس را در غزه گرفته و حاکمیتش را به غزه تسری دهد؛ یا یک نیروی بین‌المللی شامل کشور‌های عربی همسایه هدایت امور در غزه را به دست بگیرند.

سناریوی اول

بقای حماس در غزه

در صورتی که حماس دیگر بر غزه حکومت نکند، بدان معنا نیست که حماس به عنوان یک جنبش از بین رفته است. هر گونه برنامه‌ریزی برای آینده نوار غزه باید حضور حماس و نفوذ آن و نقشی که می‌تواند داشته باشد را در نظر بگیرد.

حماس سال‌ها فرصت داشته که مواضع خود را در غزه مستحکم کند. حماس که در اواخر دهه ۱۹۸۰ با ایده مقاومت مسلحانه و نابودی اسرائیل تأسیس شد، دومین نهاد بزرگ در سیاست فلسطین است. «آرون دیوید میلر» از مقامات ارشد سابق وزارت خارجه آمریکا که روی مذاکرات صلح خاورمیانه کار می‌کرده، به فارین پالیسی گفته: «حماس تجسم سازمانی یک ایده است.»

با این وجود جنگ اخیر، این احتمال را به وجود آورده که  تامین امنیت غزه توسط حماس در آینده غیر ممکن باشد. اسرائیل کنترل همه مرزهای غزه به یک مرز زمینی را در دست دارد و هر تلاشی برای ارتباط با بیرون نوار غزه باید از زیر نظر اسرائیلی ها بگذرد. جنگ اخیر همه تلاش‌های قبلی اسرائیل و حماس برای داشتن یک رابطه عادی را از بین برده و به نظر نمی‌رسد فردای جنگ، شانسی برای بازگشت به روابط قبل وجود داشته باشد.

بیشتر بخوانید:

چرا حماس با وجود پیش‌بینی تلفات زیاد به اسرائیل حمله کرد؟

آیا حمله اسرائیل به غزه همان یورش وعده داده شده بود؟

گزینه پیش روی اسرائیل در مقابل حماس چیست؟

آیا نیروهای محور مقاومت وارد جنگ با اسرائیل خواهند شد؟

جنگ فلسطین و اسرائیل به کل خاورمیانه کشیده می‌شود؟

سناریوی دوم

اسرائیل به جای حماس

این طرح در واقع طرح پیشنهادی و مد نظر اسرائیلی‌هاست. بنیامین نتانیاهو در روز‌های اخیر پیشنهاد کرده که اسرائیل کنترل امنیتی غزه را بعد از جنگ به دست بگیرد. او در گفتگو با شبکه ای‌بی‌سی آمریکا گفته اسرائیل ممکن است مسئولیت امنیتی غزه را برای یک دوره نا معلوم به دست بگیرد. نتانیاهو گفته «زمانی که ما مسئولیت امنیتی نداشته باشیم، چیزی که با آن مواجه خواهیم شد اقدامات تروریستی حماس در مقیاسی باورنکردنی است.»

این پیشنهاد، اما نه تنها خوشایند فلسطینی‌ها نیست، بلکه حتی آمریکایی‌ها هم با آن مخالفند. جان کربی سخنگوی شورای امنیت ملی ایالات متحده آمریکا در پاسخ به پیشنهاد نتانیاهو گفته در مورد آینده غزه و حکمرانی بر این منطقه بعد از جنگ باید یک سری مذاکرات سالم صورت بگیرد. ما با شرکای اسرائیلی‌مان در مورد چیزی که نباید اتفاق بیافتد، اتفاق‌نظر داریم. به نظر ما هم اتفاقی شبیه به ۶ اکتبر نباید تکرار شود. اما فکر نمی‌کنم «اشغال مجدد» غزه توسط نیرو‌های اسرائیلی کار درستی باشد.

نشریه اسرائیلی «تایمز آو اسرائیل» در گزارشی درباره چگونگی کنترل غزه توسط اسرائیل نوشته و گفته این سوالی است که پاسخ آن برای کسی روشن نیست. نتانیاهو جزئیات چگونگی نظارت امنیتی اسرائیل در غزه پس از جنگ را ارائه نکرده است. اسرائیل تاکید کرده که قصد ندارد منطقه محاصره شده را که به‌طور یک‌جانبه در سال ۲۰۰۵ از آن خارج شد، اشغال کند، اما اظهارات نتانیاهو که مشابه آن در هفته‌های اخیر توسط مقامات اسرائیلی هم گفته شده، می‌تواند نشان دهنده وجود برنامه‌هایی در سطوح بالای حاکمیت اسرائیل در مورد اشغال غزه باشد.

مقامات اسرائیلی بی‌نام نشان در هفته اخیر با رسانه‌های مختلف اسرائیلی و غربی گفتگو کرده و مدعی شده‌اند که اسرائیل باید حضور نظامی خود را در داخل غزه به عنوان حائلی برای محافظت از غیرنظامیان اسرائیلی حفظ کند.

گفته می‌شود که نیرو‌های دفاعی اسرائیل و آژانس امنیت داخلی شین بت، قرار است بر ترتیبات امنیتی نظارت کند با این امید که سایر کشورها، به ویژه در جهان عرب، به تأمین مالی بشردوستانه کمک کنند. این ترتیب تا زمانی که احساس شود که اسرائیلی امن است، این نیرو‌ها در غزه باقی خواهند ماند. این‌ها همه پیشنهاد‌هایی مملو از اگر‌هایی عظیم هستند.

به گزارش گاردین یکی از مشکلات قابل توجه این است که دقیقاً چگونه اسرائیل می‌تواند هر گونه ترتیبات امنیتی را از تعهدات قانونی آن ترتیبات جدا کند. هنگامی که اسرائیل در سال ۲۰۰۵ نیرو‌های خود را از غزه خارج کرد، گفت که به حکومت نظامی و اشغال خود پایان داده است. در حالی که دیگران، از جمله گزارش سال ۲۰۲۲ کمیسیون مستقل بین المللی تحقیقات سازمان ملل در مورد اراضی اشغالی فلسطین، گفتند غزه از راه‌های دیگر در اشغال باقی مانده است. از جمله کنترل اسرائیل بر حریم هوایی و گذرگاه‌های زمینی.

طبق قوانین بشردوستانه بین‌المللی، حضور طولانی‌مدت اسرائی در غزه به معنای اشغال نوار ساحلی است و مسئولیت‌هایی را بر عهده اسرائیل به‌عنوان یک نیروی اشغالگر می‌گذارد. اتفاقی که ظاهرا اسرائیل تمایلی ب انجام آن ندارد. چهارمین کنوانسیون ژنو تصریح می‌کند: «قدرت اشغالگر موظف به تأمین کافی مواد غذایی و تجهیزات پزشکی و همچنین پوشاک، رختخواب، وسایل سرپناه و سایر لوازم ضروری برای بقای جمعیت غیر نظامی سرزمین اشغالی است.»

نه آمریکا و نه اسرائیل هنوز برنامه مشخص خود برای آینده غزه را اعلام نکرده اند، اما به گزارش گاردین، آنچه نتانیاهو در سر دارد برخلاف ادعا‌های آمریکا و غرب مبنی بر این است که اسرائیل قصدی برای اشغال مجدد غزه را ندارد. آنچه مسلم است این است که آمریکا با چنین اقدامی مخالفت خواهد کرد. از سوی دیگر اتحادیه اروپا به صراحت گفته بعد از جنگ غزه نه اسرائیل و نه حماس نباید بر نوار غزه حکمرانی کنند.

سناریوی سوم

به قدرت تشکیلات خودگردان فلسطین در غزه

حتی رسانه‌های اسرائیلی هم جسته و گریخته از تشکیلات خودگردان فلسطین به عنوان جایگزین مناسب برای حماس در غزه حرف زده‌اند. به گفته تحلیلگران، آمریکا بر این باور است که خلاء سیاسی بعد از حماس را باید به سود منافع خود در منطقه پر کند و تشکیلات خودگردان فلسطین گزینه مناسبی برای پر کردن این خلا است. با وجود اینکه تشکیلات خودگردان روی کاغذ جنگ در غزه را محکوم کرده و خواستار توقف آن شده، اما مذاکرات آن‌ها با آمریکا را تنها می‌توان نوعی همدستی آن‌ها با آنچه آمریکا و اسرائیل می‌خواهند، تلقی کرد.

تایمز.آو.اسرائیل در گزارشی گفته برخی در اسرائیل معتقدند که تنها قدرت قابل قبول برای جایگزینی حماس، تشکیلات خودگردان فلسطینی مستقر در رام‌الله خواهد بود، هرچند که برخی دیگر معتقدند تشکیلات خودگردان که نوار غزه را قبل از روی کار آمدن حماس در سال ۲۰۰۷ کنترل می‌کرد، محبوبیتی در این نقطه ندارد و به اندازه کافی هم برای به دست گرفتن کنترل غزه با ثبات یا قابل اعتماد نیست.

الجزیره، رسانه قطری حامی حماس در گزارشی درباره وضعیت تشکیلات خودگردان فلسطین گفته دولت در کرانه باختری تاکنون هیچ تاثیری بر درخواست‌ها برای پایان دادن به تجاوز اسرائیل به نوار غزه نداشته است. این رسانه گفته «تشکیلات خودگردان فلسطین (PA) در میان فلسطینی‌ها محبوبیتی ندارد و به فاسد و همکاری با اسرائیل در مسائل امنیتی، از جمله دستگیری فلسطینی‌ها به دلیل مخالفت یا هرگونه فعالیت مقاومتی، متهم است.» به گفته الجزیره از قبل هم تشکیلات خودگردان مذاکراتی با ایالات متحده در مورد سناریو‌های احتمالی غزه پس از حماس داشته است.

عصمت منصور تحلیلگر سیاسی در رام‌الله به الجزیره گفته روز یکشنبه آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا با «محمود عباس» رئیس تشکیلات خودگردان دیدار داشته است. آمریکا معتقد است اسرائیل در ریشه‌کن کردن حماس در نوار غزه موفق خواهد بود، در نتیجه پس از جنگ باید وضعیت جدیدی ایجاد کند. منصور می‌گوید: نقش تشکیلات خودگردان قرار است دفاع از مردم فلسطین باشد. متأسفانه این کشور تنها به عنوان یک شریک عادی‌سازی روابط با اسرائیل عمل کرده و این موضع شرم‌آور است.

فارین‌پالسی هم جایگزینی تشکیلات خودگردان به جای حماس را محتمل‌ترین گزینه خوانده اما گفته این گزینه خوبی نیست. نخست به این دلیل که یک سابقه تاریخی از تشکیلات خودگردان در غزه وجود دارد. این سازمان سال ۲۰۰۷ توسط حماس از غزه بیرون رانده شده و بعید به نظر می‌رسد ایده بازگشت بعد از جنگ و سرنگونی رقیب توسط اسرائیل را قبول کند.

«زا‌ها حسن» یکی از اعضای بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی، که تحقیقاتش بر صلح فلسطین و اسرائیل متمرکز است، به فارین پالسی گفته «تشکیلات خودگردان فلسطین نمی‌خواهد که با یک تانک اسرائیلی وارد شود و نوار غزه را تصرف کند.»

نکته بعدی، مساله مشروعیت است. تشکیلات خودگردان از سال ۲۰۰۵، زمانی که محمود عباس ۸۷ ساله برای اولین بار انتخاب شد، انتخابات ریاست جمهوری برگزار نکرده است. اکثریت قریب به اتفاق فلسطینی‌ها تشکیلات خودگردان را فاسد و ناکارآمد می‌دانند، آن‌ها را به همکاری امنیتی با اسرائیل در کرانه باختری متهم می‌کنند.

بحث بعدی در مورد تشکیلات خودگردان، مساله ظرفیت است. تشکیلات خودگردان در محافظت از غیرنظامیان در برابر حملات شهرک نشینان اسرائیلی در کرانه باختری شکست خورده است. حتی بقای تشکیلات خودگردان در سال‌های اخیر زیر سوال رفته، چه رسد به اینکه آن‌ها توانایی در کنترل گرفتن ۲ میلیون نفر ساکن غزه در پی جنگ را هم داشته باشند.

فارین پالیسی در گزارش خود می‌گوید برای اینکه تشکیلات خودگردان فلسطین هر گونه اختیاری در آینده داشته باشد، باید انتخابات جدید برگزار کند. آخرین انتخابات پارلمانی فلسطین در سال ۲۰۰۶ به یک نتیجه سلبی علیه تشکیلات خودگردان رسید و به پیروزی حماس که مدت‌ها خواستار نابودی اسرائیل بوده، منتهی شد.

اما سوال اینجاست که آیا خود تشکیلات خودگردان علاقه‌ای به پر کردن خلا حماس در غزه دارد؟ در روز‌های نخست تشکیلات خودگردان به صراحت گفته بود علاقه‌ای به رفتن به یک سرزمین با تانک‌های اسرائیلی ندارد، اما روزنامه نیویورک‌تایمز روز جمعه از چراغ سبز محمود عباس رئیس تشکیلات به دولت آمریکا برای پذیرش نقش حاکمیتی در غزه بعد از اتمام جنگ خبر داده است.

«حسین الشیخ» دبیر کل سازمان آزادی‌بخش فلسطین به این روزنامه گفته که هفته گذشته با آنتونی بلینکن صحبت کرده است. او گفت تشکیلات خودگردان به دنبال تعهدی از دولت آمریکا است که نوار غزه، کرانه باختری و قدس شرقی را شامل شود. حسین الشیخ همچنین گفته سران تشکیلات خودگردان به دنبال دیدن طرحی جدی از آمریکایی‌ها هستند که اسرائیل را به پایبندی و تعهد به راهکار دو دولتی ملزم کند.

سناریوی چهارم

ائتلاف کشور‌های عربی برای اداره غزه

فارین پالیسی در گزارشی به یک گزینه دیگر برای پر کردن خلاء حماس در غزه اشاره کرده و آن ورود ائتلافی از کشور‌های عربی امضا کننده پیمان ابراهیم با اسرائیل، به نوار غزه است. این رسانه گفته کارشناسان متعددی که در این مورد با آن‌ها گفتگو کرده احتمال تشکیل یک ائتلاف از کشور‌های عربی امضاکننده توافقنامه ابراهیم را رد نکرده‌اند. به گفته این رسانه این کشور‌هایی هستند که اسرائیل احساس می‌کند می‌تواند با آن‌ها کار کند و به عنوان یک نیروی موقت برای پر کردن خلاء امنیتی و حکومتی در غزه با حمایت ایالات متحده، اتحادیه اروپا و سازمان ملل متحد می‌توانند وارد غزه شوند.

«امی آیالون» رئیس سابق سازمان اطلاعات داخلی اسرائیل «شین‌بت» به فارین پالسی گفته سربازان مصری، اردنی و سعودی با جامعه بین‌الملل منطقه را در یک مرحله موقت کنترل می‌کنند و مقدار زیادی پول که از امارات و سعودی‌ها به منظور بازسازی به منطقه گسیل خواهد شد. اما هر چه لشکرکشی اسرائیل در غزه طولانی‌تر و خونین‌تر باشد، جلب همکاری کشور‌های عربی چالش برانگیزتر خواهد بود.

بعد از جنگ غزه با چالش عظیم بازسازی روبرو خواهد شد که هزینه آن احتمالا به میلیارد‌ها دلار خواهد رسید. در بحبوحه خصومت‌های دوره‌ای بین اسرائیل و حماس در دهه گذشته، غزه تقریباً در وضعیت بازسازی دائمی قرار داشته است.