تحریر الشام، گروهی که دمشق را فتح کرد، کیست؟ | آیا تحریر الشام شعبه‌ای از القاعده است؟

رویداد۲۴ | فاطمه کریمخان: تولد هیات تحریر الشام (هیات تحریر الشام یا «سازمان آزادی شام») به آغاز جنگ داخلی سوریه در سال ۲۰۱۱ بر می گردد، این گروه در طول درگیری‌ها و بعد از آن به حیات خود به عنوان یکی از گروه‌های مبارز مسلح علیه دولت اسد ادامه داده است. در ماه مه ۲۰۱۸، این گروه  توسط وزارت خارجه آمریکا به عنوان یک سازمان تروریستی خارجی شناخته شد و در کنار جبهه النصره وابسته به القاعده قرار گرفت. هیئت تحریر شام را می‌توان به عنوان یک سازمان تروریستی سوریه نسبتاً محلی در نظر گرفت که با وجود انشعاب عمومی از القاعده در سال ۲۰۱۷، ایدئولوژی سلفی-جهادی خود را حفظ کرده است.

تشکیل و ارتباط با القاعده

جبهه النصره، سازمان سلف هیات تحریر الشام، در سال ۲۰۱۱ در سوریه به عنوان شاخه وابسته به القاعده در مخالفان رژیم اسد تشکیل شد. رهبر النصره، ابومحمد الجولانی، به سرعت سازمانی توانمند را تأسیس کرد که از کشورهای حاشیه خلیج فارس کمک مالی دریافت می‌کرد، درآمدهای حاصل از مالیات و تصرف دارایی‌ها را در مناطق تحت کنترل خود جمع‌آوری می‌کرد، در انجام حملات ایذایی ماهر شد و جمیعت قابل ملاحظه‌ای از مجاهدان را به خود جلب کرد.

جبهه النصره حتی پس از انشعاب رادیکال القاعده از «دولت اسلامی» (داعش) که رهبر آن ابوبکر البغدادی در تأسیس اولیه جبهه النصره نقش داشت، روابط خود را با القاعده حفظ کرد. با این حال، در اواخر ژوئیه ۲۰۱۶، الجولانی انحلال جبهه النصره و تأسیس گروه جدیدی به نام جبهه فتح الشام را اعلام کرد. این گروه دیگر «رابطه خارجی» علنی با القاعده نداشت هر چند گفته می‌شود که به روابط پنهانی خود با آن سازمان و دریافت راهنمایی‌های استراتژیک و عملیاتی از آنها ادامه داد. با این حال، اعلام ایجاد تحریر الشام توسط الجولانی بدون مشورت با ایمن الظواهری، امیر القاعده انجام شد و تنش قابل توجهی در سازمان ایجاد کرد.

هیات تحریر الشام در حال حاضر خود را مستقل معرفی می‌کند و رسماً از هیچ گروهی پیروی نمی‌کند.

در اواخر ژانویه ۲۰۱۷، جبهه فتح الشام با ادغام با چندین گروه دیگر -حرکات نورالدین زینکی، لیوا الحق، جیش السنه و جبهه انصارالدین- دوباره نام رسمی خود را تغییر داد تا هیات تحریر شام از دل آن خارج شود. در این مرحله، بیانیه‌ها و ارتباطات رهبری القاعده، هیات تحریر الشام را به عنوان یک سازمان سلفی جهادی مستقل می‌نگریست که به‌طور غیرقانونی از القاعده جدا شده و سوگند وفاداری آن را زیر پا گذاشته است.

چندین جهادگر برجسته به طور کلی هیات تحریر الشام را ترک کردند و علناً از این گروه به دلیل ایجاد تفرقه (یا فتنه) و شکستن بیعت خود به الظواهری انتقاد کردند. موضع خود الظواهری در مورد این انشعاب «نقض عهد» بود. به هر حال تحریر الشام هرگز توسط رهبری القاعده تحریم نشد.

تحریر الشام معتقد است که «یک نهاد مستقل است که از هیچ سازمان یا حزب، القاعده یا دیگران پیروی نمی کند» و تا آنجا پیش رفته است که افراد مرتبط با القاعده را در مناطق تحت کنترل خود دستگیر می‌کند تا ثابت کند که هیچ وفاداری به این گروه ندارد. 

علیرغم این ادعاها، دولت ایالات متحده معتقد است که پیوندی بین این دو گروه وجود دارد و حتی هیات تحریر الشام را «وسیله‌ای برای پیشبرد موقعیت [القاعده] در اعتراضات سوریه و پیشبرد اهداف خود» می‌خواند. همزمان گزارش‌هایی وجود دارد که تایید می‌کند هیات تحریر الشام با القاعده در ارتباط است.

رهبری و استراتژی

هیات تحریر الشام در حال حاضر تحت رهبری ابومحمد الجولانی است که گزارش‌هایی در مورد کشته شدن او در درگیری‌های اخیر در سوریه منتشر شد که معلوم شد اشتباه بوده‌اند. اما اهداف این گروه از زمان اعلام استقلالش از القاعده تا حدودی تغییر کرده است.

بیشتر بخوانید:

ببینید| حمله مخالفان در سوریه به سفارت ایران در دمشق

ابومحمد الجولانی کیست؟ | رهبر «تحریرالشام» که فقط القاعده نام واقعی‌اش را می‌داند

اگرچه اظهارات عمومی الجولانی گهگاه اهداف وسیع‌تری را مطرح می کند (مثلاً «با این روحیه... ما نه تنها به دمشق می‌رسیم، بلکه به اذن خدا، بیت‌المقدس منتظر رسیدن ما خواهد بود») نشان می‌دهد که این گروه چه مسیری را برای خود تعیین کرده است. تمرکز فعلی هیات تحریر شام بر به‌دست‌آوردن کنترل محلی بیشتر است و هدف اصلی آن برقراری حکومت اسلامی در سوریه از طریق «سرنگونی رژیم اسد و بیرون راندن شبه‌نظامیان ایرانی» است.

برای این منظور، الجولانی یک استراتژی چند وجهی را ترویج کرده است. مرحله اول این است که الجولانی ادعا کرده است که در آگوست ۲۰۱۸ «شبه‌نظامیان ایرانی را از شهرهای فو و کفاریا بیرون رانده است».
مرحله دوم مقابله با دولت اسلامی و متحدانش در سوریه و کنترل انها بود، که الجولانی آنها را «بی‌ثبات‌کننده» توصیف کرده است. هیات تحریر شام بیشتر کنترل مناطقی در شمال سوریه را در اختیار داشته است و استراتژی آن وحدت بین گروه‌های جهادی در سوریه با هدف به دست آوردن سرزمین بیشتر و زور آزمایی با اسد بوده است.

بر اساس یک گزارش از پروژه تهدیدات فراملی (CSIS) آمریکا در مورد گروه‌های سلفی-جهادی، هیات تحریر الشام تا اکتبر ۲۰۱۸ دارای نیروی جنگی‌ای بین ۱۲ تا ۱۵ هزار شبه‌نظامی بوده است. این گروه عمدتاً در استان ادلب سوریه مستقر است، اگرچه در استان‌های حلب، حماه، درعا و دمشق، درگیر این گروه بوده‌اند.

هیات تحریر الشام به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود. اکثریت قریب به اتفاق «رویدادهای خشونت‌آمیز» منتسب به این گروه با استراتژی ضددولتی، ضدایرانی و ضد دولت اسلامی آن مطابقت دارد: ۱۷۸۶ مورد از این قبیل رویدادها از سوی این گروه تا کنون شناسایی شده است که تنها ۹۹ مورد آن شامل درگیری با غیرنظامیان بوده است.

هیات تحریر الشام رقبای متعددی در میان مخالفان سوری دارد، از جمله از جبهه آزادیبخش ملی، که شامل گروه‌هایی مانند احرار الشام، جیش الاحرار و سقور الشام است.

هیات تحریر شام، تا همین اواخر تحت فشار ترکیه قرار داشت تا به گروه‌های دیگر مخالف اسد بپیوندد، این مذاکرات در نهایت به نتیجه مطلوب ترکیه ختم نشد.