تهران شهر سرمایه داران شده است؟ / ایمانی جاجرمی: فقرا جرات پا گذاشتن به مناطق عیان‌نشین را ندارند

رویداد۲۴-رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران نسبت به دوقطبی شدن فضاهای شهری هشدار داد و تاکید کرد: اکنون وضعیت به گونه‌ای شده است که فقرا جرات پا گذاشتن به مناطق عیان‌نشین را ندارند.

حسین ایمانی جاجرمی درباره نگاه سرمایه‌داری در اداره پایتخت با بیان اینکه مساله نابرابری بیش از هر چیز به سیاست‌های شهری مرتبط است، گفت: باید بررسی شود؛ ارزش‌هایی که براساس آن تصمیم‌ گرفته می‌شود از چه مسائلی ناشی می‌شوند؛ به طور مثال اساس این تصمیم‌ها ارزش‌های رفاهی و گسترش خدمات و توسعه اجتماعی است یا استراتژی رشد به دنبال جذب سرمایه‌گذاری بیشتر است.

وی با اشاره به اینکه به نظر می‌رسد؛ چند سالی است؛ دولت و شهرداری‌ها رویکرد خود را از مساله رفاه و خدمات‌رسانی تغییر داده و بنا به دلایلی مثل مشکلات اقتصادی یا افزایش رشد اقتصادی به دنبال درآمدزدایی و جذب سرمایه‌گذاری هستند، ادامه داد: آنچه در این میان نادیده گرفته شده است اثرات اقتصادی و اجتماعی این اقدامات در جامعه بوده است، بخصوص در شهرها پیامدهایی که این سیاست‌ها از ابعاد مختلف معماری، کالبدی، هویتی، اجتماعی، فرهنگی بر زندگی شهری داشته‌اند را مورد توجه قرار ندادیم و این پیامدها اکنون آشکارشده است.

ایمانی جاجرمی با اشاره به ساخت مگامال‌ها در سطح شهر تهران اظهار کرد: با یک بررسی ساده متوجه می‌شویم که در مکان‌یابی این اماکن خطا وجود داشته است، به طور مثال مگامال اکباتان یا مجتمع کوروش کنار اتوبان ستاری برای ساکنان اطراف تولید مشکل کرده‌اند و حتی فرصت‌های توسعه را از این مناطق گرفته‌اند، چنانکه امروز با ساخت مگامال و تجهیزات شهری در اکباتان عملا زمینی برای ایجاد فضای سبز وجود ندارد.

وی ادامه داد: همچنین ترافیک ایجاد شده به دلیل ساخت فروشگاه کوروش در این بزرگراه برای ساکنان ایجاد مشکل کرده و همسایه‌ها مدام در حال اعتراض و شکایت هستند که یا شنیده نمی‌شود یا کاری از دست کسی برنمی‌آید، به عبارت دیگر ابعاد این پروژه‌ها آنقدر غول‌آسا است که کسی نمی‌تواند اقدامی کند.

کاسب‌کاران بر زمین‌های شهر چنگ انداخته‌اند

این جامعه‌شناس شهری با بیان اینکه ساخت پارک، زمین بازی کودکان، مدرسه و مسجد سود مادی ندارد، عنوان کرد: اینها به شکل کالاهای عمومی به افراد، فارغ از میزان درآمدشان خدمات می‌دهند و حتی پارک‌های عمومی و گسترش حمل و نقل عمومی به نفع گروه‌های کم‌درآمد است، زیرا معمولا افراد دارای درآمد بالا می‌توانند خدماتی باکیفیت بالاتر و هزینه بیشتر دریافت کنند، می‌توانند برای تفریح به سفر خارجی بروند، اما گروه‌های کم‌درآمد برای تفریح به پارک کوچک محله می‌روند، لذا وقتی زمین‌هایی که برای کاربری عمومی بوده است به تجاری تغییر کاربری می‌دهیم؛ فرصت‌ها را از شهر گرفته‌ایم و این کار خطای بزرگی است که توسط مدیریت شهری به‌ویژه در شهرهایی که توانسته‌اند؛ جذب سرمایه کنند، اتفاق می‌افتد.

وی تصریح کرد: با این اقدامات در آینده شهرهایی خواهیم داشت که امکان ایجاد فضای عمومی ندارند، زیرا وقتی شهر را قیمت‌گذاری کرده و کالاهای مصرفی مردم را تبدیل به کالای تجاری می‌کنیم اثری از این فضاها باقی نمی‌ماند. چنانکه امروز در تهران نمی‌توان پارک درون شهری درست کرد، زیرا هزینه وحشتناکی دارد و حتی نمی‌توانیم زمین بازی برای کودکان ایجاد کنیم، زیرا قیمت‌ها بالاست، ارزش تجاری پیدا کرده و گروه‌های کاسب‌کار بر این زمین‌ها چنگ انداخته و اینها را از دست شهر خارج می‌کنند.

جاجرمی با اشاره به اینکه امروز نمونه‌های بسیاری از زمین‌هایی با کاربری عمومی وجود دارد که به کاربری تجاری و خصوصی تبدیل شده‌اند، خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی تنها افرادی می‌توانند از این اماکن استفاده کنند که جیب‌های پرپول داشته باشند و غیرممکن است که افراد کم‌درآمد را در مگامال‌ها پیدا کنید، زیرا جای افراد کم‌درآمد در این اماکن نیست.

حذف اقشار کم‌درآمد از فضاهای شهری

رئیس موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران با تاکید براینکه با چنین اقداماتی فرآیند طرد اجتماعی را در فضای شهری شروع می‌کنیم و عملا گروه‌های کم‌درآمد را حذف می‌کنیم، افزود: این موارد مخصوص تهران نیست، با نگاهی به اطراف حرم امام‌رضا(ع) در کلان‌شهر مشهد متوجه می‌شوید که فقیرزدایی انجام شده است.

وی افزود: به عبارت دیگر آنقدر در آنجا مجتمع‌های تجاری، هتل‌های لوکس و مراکز خرید مدرن و گران‌قیمت درست کرده‌ایم که دیگر فقرا جرات پا گذاشتن به آنجا را ندارند، درحالی که مشهد جایی بود که کم‌درآمدها امید داشتند در آنجا حضوریافته و کالاها و خدمات ارزان‌قیمت دریافت کنند اما فضای آنجا تغییر کرده و به نظر می‌آید؛ مختص گروه‌های پردرآمد شده است.

وی با بیان اینکه درک می‌کنیم که شهر نیازمند درآمد است و سرمایه باید به شهر وارد شود و کسی با این کار مخالف نیست، تصریح کرد: اما این کار می‌توانست؛ بهتر انجام شود. باید سیاست اجتماعی پشت این تصمیمات بوده و سهم گروه‌های مختلف از فضا در نظر گرفته می‌شد.

بخش‌هایی از شهر متعلق به ثروتمندان است

جاجرمی با تاکید براینکه سیاست‌ها باید جامع و چند بعدی باشد و نمی‌توان از ابعاد اجتماعی تصمیم‌ها غفلت کرد، گفت: عدم توجه به ابعاد اجتماعی باعث دوقطبی شدن فضای شهری می‌شود؛ یعنی بخش‌هایی از شهر متعلق به گروه‌های ثروتمند و دارا می‌شود که فقرا درآن راه ندارند و بخش عمده‌ای از فضای شهری به افراد فقیر تعلق می‌گیرد که افراد ثروتمند را آنجا پیدا نخواهید کرد.

وی خاطرنشان کرد: در چنین وضعیتی تعاملی که باید بین گروه‌های مختلف اجتماعی باشد و از دل آن همبستگی اجتماعی بیرون آید و بنیاد اعتماد در جامعه را بسازد از دست می‌رود و جامعه به سمت دوپاره شدن حرکت می‌کند که این موضوع برای اعتماد و انسجام اجتماعی خطرناک است.

جاجرمی با یادآوری اینکه ارزش‌ها و شعارهای ما مسائل اخلاقی و توجه به فقرا بوده است، اظهار کرد: ما چشم بسته در همان مسیر سرمایه‌داری جهانی حرکت کردیم که تاثیر این موضوع بر شهرها آن است که حق بر شهر گروه‌های مختلف اجتماعی را با تبدیل فضای شهر به فضای مبادله و کالایی کردن زندگی نقض کرده است و متاسفانه این اتفاق در تهران نیز افتاده است.

نابرابری در شهر کاملا مشهود است

این جامعه‌شناس شهری با بیان اینکه به نظر می‌رسد؛ شهرداری و تمام دستگاه‌هایی که وارد کارهای پولی شده‌اند در این مسیر حرکت کرده‌ و متوجه نبوده‌اند که وقتی چنین سیاست اقتصادی را دنبال می‌کنند باید با پیامدهای آن نیز مواجه شوند، تصریح کرد: پیامد چنین سیاست‌هایی نابرابری طبقاتی و دوقطبی شدن فضاهای شهر است، چنانکه در حال حاضر از یک‌طرف در مناطق شمالی شهر ثروت زیادی را می‌بینید که طعنه به مراکز مصرف جهانی می‌زند و همان خودروها، رفتارها و ولخرجی‌هایی را که در بالای شهر پاریس، نیویورک و لندن مشاهده می‌کنید در داخل کشور نیز می‌بیند.

جاجرمی خاطرنشان کرد: حتی می‌توان گفت؛ از آنجایی که این موارد در کشور جنبه نمایشی بیشتری دارد؛ اغراق‌آمیزتر است به عبارت دیگر ممکن است؛ رفتارهای عجیب مصرفی را در کشورهای اصل سرمایه‌داری نبینید، اما در اینجا نمایش قدرت و ثروت خیلی مهم است.

وجود فقر گسترده‌ در مناطق محروم

وی با اشاره به وجود فقر گسترده‌ در مناطق محروم و کمتر توسعه‌یافته، عنوان کرد: فکر می‌کنم ما ابعاد و پیامدهای اجتماعی سیاست‌هایی را که دنبال می‌کنیم که یا ندیدیم یا درک نکردیم یا به آن بی‌توجهی کرده‌ایم و دچار وضعیتی شدیم که نابرابری کاملا به چشم می‌آید؛ و با گشتی در شهر وجود تفاوت در فضاها کاملا قابل مشاهده است.

جاجرمی با تاکید براینکه این نابرابری از دهه 40 شکل گرفته است؛ ولی به نظر می‌آید در تهران تشدید شده است، گفت: متاسفانه این اتفاقات به ضرر مناطق شمالی تمام شده است؛ یعنی با ساخت برج‌های مسکونی گران‌قیمت کیفیت زندگی در آنجا کاهش یافته است و به نظر می‌رسد؛ وارد بازی‌ شده‌ایم که همه در آن می‌بازند.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: افرادی که مسئول مدیریت شهری و سایر دستگاه‌ها هستند؛ نباید با مسائل مطروحه برخورد حذفی کنند، زیرا طرح این مباحث از سرعلاقه به وضعیت کشور و شهر و نوعی هشدار است و ضروری است این دستگاه‌ها نیز وارد گفت‌وگو شوند.

وی در پایان پیشنهاد کرد: درباره نقد سیاست‌ها و برنامه‌هایی که طی سال‌های گذشته در شهرها دنبال شده و وضعیت فعلی را رقم زده است؛ بیشتر گفت‌وگو کنیم.